11.2.4. Leýkoplakiýalar

Leýkoplakiýa (leucoplakia) – agyz boşlugynyň nemli bardasynyň ýa-da dodaklaryň gyzyl gaýmasynyň üznüksiz keseli bolup, epiteliýanyň ýokary derejeli buýnuzlaşmagy we hususy nemli bardanyň çişmekligi bilen häsýetlenýar.

Leýkoplakiýa diňe bir agyz boşlugynda däl-de, seýrek bolsa-da beýleki nemli bardalarda (peşew haltasynyň, jyns synalarynyň, göni içegäniň, burnuň, gyzylödegiň, bokurdagyň) duş gelýär. Çaga­lar­da leýkoplakiýa örän seýrek ýagdaýlarda duş gelýär. Kesel köplenç orta we uly ýaşly adam­larda, özü hem has ýygy erkeklerde duş gelýär, bu bolsa çüňki, olaryň agzynyň nemli bardasyny köpsanly güýçli gyjyndyryjylaryň (çilim çekme, alkogol, mehaniki şikes­lenilme) täsir etmekligi bilen bagly bolaýmakluygy mümkin zatdyr. Leýkoplakiýa fakultatiw rak öňýany hadysasydyr.

Gelip çykyş sebäbi. Leýkoplakiýanyň döremekliginde esasy rol ýerli gyjyndyryjylar (mehaniki, gyzgyna, himiki) degişlidir. Leýkoplakiýanyň döremekliginiň esasy sebäbi çilim çek­­­mekdir, onda agzyň nemli bardasyna gyzgyn we himiki faktorlarynyň utgaşykly täsir et­mek­ligi (ammiak we fenol birleşmeleri, nikotin, emele gelmeleri) esasy zatdyr. Leýkoplaki­ýanyň döremekliginde uzak wagtlap bolýan ýöne weli gowşak bolan gyjyndyryjylaryň (örän gyzgyn we ýiti iýmitiň iýilmekliginiň, güýçli alkogol içgileriniň içilmekliginiň, tem­mäki çeýnelmekliginiň, nas atylmaklygynyň uly ähmiýeti bardyr (nasyň düzümine kül, sönen hek, pagta ýagy ýa-da bolmasa suw girýär), metereologiki faktorlaryň (güýçli insolýasiýanyň, so­wugyň, şemalyň) ýaramaz täsir etmekleri degişlidir. Mehaniki taýdan gyjyndyrmalary, dişle­riň ýiti gyralary, dargan dişleriň kökleri, diş daşynyň uly möçberleri, hili pes bolan protezler, diş hatarlaryndaky kemçilikler, aýry-aýry dişleriň nädogry ýerleşişi ýüze çykarylýar. Agyz boşlugynda bolan dürli-dürli demir diş täçleriniň we petikleriň aralarynda ýüze çykýan gal­waniki tok hem leýkoplakiýanyň emele gelmeginiň sebäpleriniň biri bolmagy mümkindir. Käbir adamlarda amalgamdan goýlan petigiň agyz boşlugynyň nemli bardasyna degip dur­ýan ýerlerinde ýokary derejeli buýnuzlaşma döräp biler. Amalgam petikleri plastmassadan ýa-da bolmasa sementden bolan petikler bilen çalşylan ýagdaýlarynda giperkeratoz ýerleri tizlik bilen ýok bolup gidýärler.

Leýkoplakiýa amatsyz hünär taýdan faktorlaryň (anilin boýaglarynyň we laklarynyň, hekiň, daş kömür şepbikleriniň, fenollaryň, benzolyň käbir birleşmeleriniň, formaldegidiň, kömrüň gury taýarlanan önümleriniň, benzin buglarynyň, bromyň we başg.) täsir etmekliginiň netijesinde ýüze çykyp biler.

Leýkoplakiýanyň döremekliginde daşky gyjyndyryjylara agzyň nemli bardasynyň ber­daş­lylygynyň peselmeginiň hem uly ähmiýeti bardyr, munda bolsa, ilkinji nobatda ol aşga­zan-içege ýolunyň ýagdaýy, stres täsirler, gipowitaminoz A, gormonal näsazlyklar, genetiki sebäpler bilen baglanşyklydyr.

Kliniki alamatlary. Leýkoplakiýanyň başlangyç alamatlary bildirmän geçýär sebäbi olaryň agyrly duýgylary bolmaýar. Adatça leýkoplakiýa daş ýüzünde buýnuzlaşma elementleri bilen, epiteliýa çalymtyk reňkli bulançak meýdançalaryň ýüze çykmaklygy bilen başlanýar. Zeperlenme ojagy üýtgemedik nemli bardanyň düzünde ýüze çykýar. Leýkoplakiýanyň ojaklarynyň ýerleşýän ýerleri–agzyň öň bölümindäki dişleriň gysylyşýan çyzygy boýunça duluklaryň nemli bardasynda, agyz burçlarynda we aşaky dodagyň gyzyl gaýmasynda bolýar, ýöne deri zeperlenmedik bolýar. Birneme seýregiräk diliň arkasynda we gapdal tarap­la­ry zeperlenýär. Çilim çekýänler üçin “Tappeýnariň çilimkeşleriniň leýkoplakiýasy” diýilip atlandyrylan kentlewigiň zeperlenmesi mahsusdyr, hem-de agzyň burçlaryndaky üçburç görnüşli giperkeratoz ýerleriniň depejigi azy dişlere bakdyrlan bolýar.

Leýkoplakiýanyň şu aşakdaky görnüşleri tapawutlandyrylýar: ýasy ýa-da ýönekeý, werrukoz we ýaraly. Bu görnüşler biri-birlerine geçip bilýärler. Şol bir näsagyň özünde agzyň nemli bardasynyň dürli-dürli ýerlerinde leýkoplakiýanyň dürli-dürli görnüşleri utgaşykly gelmekligi mümkindir. Kesel ýasy görnüşiň emele gelmekligi bilen başlanylýar.

Ýasy ýa-da ýönekeý görnüşli leýkoplakiýa (leucoplakia plana) has ýygy-ýygydan duş gelýär. Keseliň bu görnüşi hiç bir ýerli subýektiw duýgylary bermeýär we tötänden ýüze çykarylýar. Kä halatlarda näsaglarda dartylyp duran ýaly duýga, ýakyp-ýandyrylma, nemli bardanyň adaty bolmadyk reňkine bolan arzlar ýüze çykyp biler. Dilde giň göwrümli ojaklar bolan ýagdaýlarynda tagam duýyjylygyň peselmegi mümkindir. Ýasy leýkoplakiýada zeper­len­mäniň esasy morfologiki elementi epiteliýanyň çürt-kesik araçäkli gyralary bolan bulan­çak meýdançasy hökmündäki giperkeratiki tegmildir. Barlagdan geçirilende gurşap alan meý­­dançalaryň nemli bardasynyň deňinden ýokary çykmaýan, ýöne weli zeperlenmäniň aýdyň bildirýän serhetleri bolan dürli-dürli göwrümli we görnüşli giperkeratozyň ojaklary ýüze çykarylýar. Ýasy leýkoplaki­ýa­nyň elementleri nemli bardanyň lýapis bilen döredilen ýanyklaryny, ýelmenen ýukajyk çilimiň kagyzjygyny ýa-da bolmasa hat-da batly gyrça­la­na­nda-da gopmaýan ak gatlagy ýada salýar. Buýnuzlaşma hadysasy dürli-dürli depgin­lik­de bolýar; şol sebäpli hem zeperlenen ýerleriň reňki aksolgyn-çalymtyldan, ýiti ak reňkler aralygynda üýtgäp durýar. Ýasy leýkoplakiýanyň ýokary ýüzi, üsti az-owlak büdür-südürräk bolýar we gurydyr. Zeperlenen ojagyň düýbiniň dykyzlanmagy bolmaýar, edil şonuň ýaly-da onuň daştöweregi boýunça görnüp duran çişme hadysasy hem ýokdur.

Buýnuzlaşan ýeriň göwrimi onuň ýerleşýan ýeri, görnüşi, reňki bilen göni arabaglanşygy bardyr. Agyz burçynyň sebtindäki nemli bardanyň giperkeratozy 85%-ýagdaýda zeperlen­mäniň simmetrikligi bellenilýär. Zeperlenen ojak üç burçlyk görnüşde bolup, onuň dübi agzyň burçyna, a yjy azy dişleriň yzky giňişligine tarap ugrukdyrlan bolýar. Leýkoplakiýa ojagy dişleriň gysylma çyzygy boýunça du­lu­gyň nemli bardasynda ýerleşen ýagdaýlarynda zeperlenilme elementleri süýndirilen çyzyga meňzeş bolup, üznüksiz-yzygider bolup belli bir meýdançany zeperlap bilýär. Dodaklaryň gyzyl gaýma­syndaky leýkoplakiýa çalymtyk-ak reňk­li çilim kagyzjygyň ýelmenen zolajygynyň görnüşine eýe bolýar (11.5-nji surat). Diliň, gaty kentlewigiň, agyz boşlugynyň düýbi­niň nemli bardasynda zeper­lenmäniň çäklendirilen meýdançasy emele gelýär, kähalatlar giň zolaklary ýadasalýan görnüşi bolýar. Zeperlenmäniň has giňişleýin ojaklary-da bellenýär.

Nemli bardanyň düzligi, onuň dykyzlygy-da zeperlenen ojagyň daşky görnüşinde bil­­dir­ýär. Mysal üçin, eger leýkoplakiýa gasyn-gasyn diliň esasynda dörän bolsa, ýokaryk çyk­ýan ýerleri güýçli buýnuzlaşýarlar we diliň daş ýüzi uly daşlar düşelen köprini ýada salýar. Soň­­­ra meňzeş şekili alamatlary duluklarda turgoryň peselmekliginde we gasyn-gasyn­lygyn­da hem görmek bolýar. Eger-de dilde aýdyň bildirýän gasyn-gasynlylyk ýok bolsa, ýasy leý­kop­lakiýa çalymtyk-agyrak, çalarak çökýän tegmil görnüşinde bildirýär.

Amatly şertlerde ýasy leýkoplakiýa hiç hili biýnjalyklygy bildirmän, ýyllar, onýyllar dowamynda agyrlaşman we keseliň has aýdyň bildirýan görnüşlerine öwrülmän bolup biler.

Tappeýneriň çilimkeşler leýkoplakiýasy (leuplaсia nikotinika Tappeiner, gaňşyrawyk niko­tin leýkokeratozy) güýçli çilimkeşlerde ýüze çykýar (aýratynda müşdükden, çybykdan peýdalan­ýanlarda). Köplenç gaty gaňşyrawyk we oňa birikýän ýumşak gaňşyrawgyň nemli bardasy zeper­lenýär. Kähalatlarda bolsa diş etiniň gyrasynda-da peýda bolýar.

Zeperlenme sebitlerindäki nemli barda çalyrak-ak reňkli, köplenç gasyn-gasynly bolýar. Şu ýagdaýyň görnüşinde köplenç gaty kentlewigiň yzky böleginde gyzyl nokatlar owynjak düwünçekleriň görnüşine eýe bolan kista görnüşli sülekeý mäzleriniň giňelen suwklyk çykaryjy akabalarynyň açylyp duran agyzlary görünýär (11.6-nji surat).

11.5-nji surat. Ýasy leýkoplakiýa aýdyň araçägi bolan aşaky dodakdaky

giperkeratozyň ojagy.

11.6-nji surat Tappeýneriň leýkoplakiýasy.