11.2.1.2. Üznüksiz mehaniki zeperlenme

Üznüksiz mehaniki zeperlenme (trauma mehanicum chronikum) has ýygy-ýygydan duş gelýär. Dişleriň ýiti gyralary, köpri görnüşli we aýrylyp goýulýan protezler, diş daşlary, ýaramaz endikler (nemli bardany dişlemeklik) we başga zeperlendiriji sebäpler bolup durýar. Keseliň kliniki ala­mat­lary we hadysanyň geçişi köplenç, zeperlenilmäniň ýerleşme ýerine (nemasty esasyň barlygy ýa-da ýoklugy), näsagyň ýaşyna, ikilenç ýokuşan zäherlenmä, gyjyndyrjy sebäbiň güýjine bagly bolýar. Üznüksiz gyjyndyryjy sebäpleriň täsiri bilen nemli bardanyň zeperlenmeleri gartaşan adamlarda has ýygy-ýygydan duş gelýärler. Muňa bolsa nemli bardanyň turgarynyň peselmekligi, dişleriň gaty dokumasynyň ýülmenilmekligi zerarly, dişleriň gysylşmasynyň beýikliginiň peselmekligi, ýitiril­mek­ligi we ýerlerini üýtgetmekligi ýardam edýär.

Üznüksiz mehaniki zeperlenmede nemli bardanyň üýtgeşmeleri uzak wagtyň dowa-mynda näsa­gy bi rahat etmeýär, ýöne weli kä halatlarda binjalyksyzlyk diskomfortlylyk duýgusy, az-kem agyry, çişmeklik ýüze çykýär. Nemli barda gözden geçirilende kataral çişme, gyzarma onuň bütewiliginiň bozulmaklygy ýaralar, başlar, diş eti emzijekleriň proliferatiw üýtgeşmeleri (diş eti emzijekleriň we diş eti gyrasynyň), papillamatoz görnüşli dil emzijekleriniň gipertrofiýasy, ýokar­landyrylan buýnuzlaşma (leýkoplakiýa) ýuze çykarylyp bilner. Şeýle üýtgeşmeler biri-birleri bilen bilelikde duş gelip bilerler. Mehaniki şikeslenilme bilen şol bir wagtyň özünde nemli barda agyz boş­lugynyň mikrofloralary täsir etmekliginede duçar bolýar, bu bolsa keseliň kliniki görnüşinde bildirýär.

Ýönekeý kataral çişme. Üznüksiz şikeslenmede has ýygy-ýygydan duş gelýär, özi hem gyza­ran çişginli ýüze çykýär. Şeýle üýtgeşmeleriň ýüze çykýan alamatlary täsir edýan gyjyndryjylaryň güýjine we dowamlylygyna bagly bolyar. Şeýlelik bilen hadysa aýdyň görünýan bölünip çykýan suwklykly bolýar (ilki başda bölünip çykýan serozly suwuklyk soňra iriňli bolup biler).

Agyz boşlugynyň nemli bardasyny gyjyndyryp we zeperlendirip ýüze çykaryp biläýjek sebäp­ler bolan–protezlere, aýratyn üns bermek zerurdyr. Olar elmydama gyjyndyryjylar bolup dur­ýär. Aý­rylyp goýulýan protez, nemli barda çeýneýji basyş güýji geçirýär hem-de agyz boşlu­gynyň öz-özünden arassalanylma hadysasyny peseldýär, ol bolsa mikroblaryň dürli-dürli görnüşleriniň ara­syn­daky kesgitlenen deňagramlylygyň näsazlaşmaklygyna alyp barýar we nemli bardanyň resept­laryň analizatorynyň işjeňligini näsazlaşdyrýär. Nemli bardanyň protez astynda çişme hadysanyň ýüze çykmaklygy dişe bir sebäbiň täsir etmekligi bilen dälde, birnäçe sebäpleriň (şikeslenmeli, allergiki, ýokanç keselli) täsir etmekligi bilen baglydyr.

Emeli äň proteziniň täsir etmeginde, nemli bardanyň çişmesi: nokat-nokat gyzaran görnüşinde ojaklaýyn ýa-da bolmasa ullakan gyzaran menekler görnüşinde bolup, ol köplenç protez meýdançasynyň ähli yerini eýeläp bilýär.

Çişen we ýellenen nemli bardanyň esasynda nokat-nokat gan öýmeler, ýaralar, hem-de nemli bardanyň, onuň däne-däneliligi we bölejikliligi gornüşindäki giperplaziýasy ýüze çykyp biler. Nemli bardanyň üýtgeşmeleri aýrylmayan emeli protezlerden peýdalanylýan halatynda-da ýüze çykyp biler. Hatda iň gowy ýasalan emeli diş täjiniň hem gyralary kentlewük jübijiklerine batyp, kentlewük nemli bardasynyň ýagdaýyny bozup bilýär. Ondan başgada agyz boşlugynyň oz-ozunden arassalanyş ukyby kynlaşýar, iýmit galyndylary saklanmak üçin şert döreýär.

Kataral çişmäniň geçişi ýiti ýa-da üznüksiz bolup biler. Ýiti çişme 7-14 güne çenli dowam edýar gyjyndyryjylar aradan aýrylanda tiz gutylyp geçýär. Iriňli suwklykly bolan ýagdaýynda nemli bardanyň ýuzleý dargamagy we ýaranyň döremegi bolýär. Gyjyndyrjylaryň aradan aýrylmagynda we bejergi geçirileninde zeperlenme tizlik bilen ýok bolup gidýär. Bejergi geçirilmedik ýagdaýynda çäklenen ojakly döreme bolup, üznüksiz iriňli çişme ojagy döreýär, ol iriňli eräp-akyp gaýtmakdan ybaratdyr. Ahyry soňy şikeslenen başy emele gelýär.

Şikeslenme ýara. Şikeslenme ýaralar (11.1-nji surat) dekubital ýaralary diýlip hem atlan­dy­rylýar, olar köplenç şikeslenme ýerleri bolan dilde, dodaklarda, duluklarda, äň-dişleriň gysylyşma çyzygynda ýerleşýärler. Adatça yaralar agyrly bolýarlar, aýratynda iýmit iýlende, gürleşmede. Köplenç olar ýeke­täk. Şikeslenme ýaralaryň kliniki alamatlary köp gornüşli bolýar we gyjyn­dyryja, ýaranyň ýagdaýyna, bedeniň durnuklylygyna, agzyň mikroblarynyň täsirine bagly bolýarlar. Ýaralar uzak wagtlap bolan ýagda­ýynda olaryň gyralary we esasy özeni, dykyzlaşýar (proliferassiýa hadysalarynyň bolmaklygynyň hasabyna). Ýöne weli ýaranyň gyralary gyzaran, barmak basyp barlananda agyryly, düýbi bolsa çüýrän örtük bilen örtülen bolýar. Çuňlugy dürli-dürli hatda muskulatura gatlagyna çenli baryp ýetýär. Çäklerindäki limfatiki duwünçejikler ulalan, hereketli, barmak basyp barlap görlende agyrly bolýär.

Şikesli ýaralar fuzospirohetoz ýa-da kandidoz bilen agyrlaşyp bilýärler, uzak wagytlap dowam edip-geçmekliginde (2-3 aýlap) olar höwply dömme çişlere geçip bilýär.

Tapawutlandyrylyp anyklanma. Şikeslenme ýaralar:

• Rakdan;

• Inçekeselli ýaralardan;

• Mereziýel keselli ýaralardan;

• Limfatiki ýaralardan;

• Üznüksiz çürän ýaraly Wensanyň gingiwostomatitinden;

• Trofiki ýaralardan tapawutlandyrýarlar.

Şikeslendiriji sebäbiň aradan aýrylmaklygynda tapawutlandyrylan ýara çalt, birnäçe günden soň bitip gitmegi, onuň şikesli ýaradygyna şaýatlyk edýär.

11.1.-nji surat. Aşaky dodagyň şikeslenilme ýarasy.

Ragyň çuňňur ýarasy özüniň gyralarynyň we dübüniň uly dykyzlygy bilen tapawutlanýar, seýrek bolmadyk yagdayynda bolsa gyralaryň buýnuzlaşmaklygy bilende gyjyndyryjy ayrylandan soňra onuň bitmesi bolup geçmeýär. Sitologiki ýa-da gistologiki barlaglarda epitelial öýjükleriniň üýtgän pisindi ýüze çykarylýar. Inçekeselli ýaraň has gaty ýyrtylan gyralary bolýar, düýbi däne-däne görnüşli, sarymtyl kesmekli, gyjyndyryjyny aradan aýrylandan soňra bitip gitmeýär. Ýaraň ýüzünden alynan kesmek barlananda epitelial öýjikler we Langhansyň ägyrt uly öýjükleri ýüze çykarylýär, Silýu-Nelsen boýunça reňklenilmede seýrek bolmadyk halatlarda inçekeseliň mikrobak­teriýalary ýüze çykrylýar. Näsagyň keselini anyklamak üçin inçekesel bejeriji lukmana iberilýär.

Gaty şankr hakyky hut-tüs şol ýagdaýynda, şikeslenme yaradan, ýaraň daşyny gurşap alýan dykyz ýellenmäniň barlygy bilen gyralary göni, tekiz ýylmanak düýbiň bolmagy, çäklerindäki lim­fatiki duwunçejikleriň ulalmaklygynyň we dykyzlaşmaklygynyň (skleradenit) barlygy bilen tapa­wutlanýar. Keseliň anykdygy çuňňur ýaraň ýüzünden bölünip çykýan suwklykda solak görnüşli triponemanyň­ ýüze çykarylmagynda tassyklanylýar. Mezeriýel kese­linde Wassermanyň barlag usuly, beýleki barlag usullary çuňňür ýarany çykaryp, 3-4 hepde geçenden soň, keseliň bardygyny görkezýär. Şikeslenmäniň aradan aýrylmagy, gaty şankryň geçmekligine o diýen bir, düýpli täsir etmeýär.

Şikeslenmeli çuňňür ýaranyň fuzospirohetoz bilen ikilenji gaýraüzülmelerinde ýakymsyz ysly, çal-ýaşylymtyln kesmegi emele getirýär, ýüzünden alynan kesmegiň düzümi barlananda ondan spiro­hetalary we örülen sapak görnüşli basilli bakteriýalary tapmak bolýar. Tropiki çuňňür ýara şikeslenme ýaradan has haýal geçmekligi, bilen tapawutlanýar, çişmäniň ýüze çykýän alamat­larynyň gowşaklygy, umumy ýagdaýyň birden näsazlaşmaklygy (köplenç ýürek-gan damar ulgamynyň keselleri bilen) bilen tapawutlanýar. Şikeslendiriji faktor örän gowşak bolup biler, ony aradan aýry­landan soňra. şeýle ýaralaryň bitmeklige ukyby bolmaýar egerde umumy bejergi geçirilmese.

Bejergisi. Şikeslenme çuň ýarada gyjyndyrjylary aradan aýrylmaklygyna, ýarany antiseptiki serişdeler bilen bejermeklige we agyz boşlugynyň çaýkamalygyna üns berilýär. Ýaranyň ýiti agy­rysy bolanda, agyrsyzlandyryjy serişdeleri ulanmaklygy görkezilýär. Ýaranyň düýbinden meha­niki ugur bilen çürän dokumalary, agyrsyzlandyryp ýa-da bolmasa proteolitiki termentleriň kömegi bilen aýrylýar. Çalt bitiriji (keratoplastik) serişdeler (A we E witaminleri, itburun ýagy, žele, solkoseril melhemi, aktowegin we başgalar) arkaly ýapgy edilmelere başlanylýar. Ýakyp aýyrmak dübinden gadagan. Agyz boşlugynyň arasalamagyny, saplanmagyny örän gowy geçirmeli.

Aýrylyp goýulýan protezleriň zeperlenmelerinden soňky ýüze çykan gyzarmalar, ýaralar, çuň ýaralar, proteziň kemçiligini düzedilenden soň çalt bitip ýitip gidýär.

Uzak wagtlaýyn güýçli bolmadyk gyjyndyrjy, ýaramaz berkidilen, aýrylyp goýulýan protezden Leýkoplakiýa-giperkeratoz pisintli üýtgeşmelere getirip biler.

Bölekleýin fibroma. Kähalatlarda proteziň gyrasy bilen uzak wagtlap gyjyndyrylma bölek­leýin fibromanyň ýüze çykmaklygynyň sebäpleri bolup biler. Ilki başda ýara ýa-da ýüzleý ýara çyk­ýar. Eger-de şikeslenme aradan aýrylan bolmasa, onda ýaranyň esasynda kem-kemden fobroz doku­masy ösüp başlaýär-bölekleýin fibroma dykyz az agyrly çişe meňzeş döremeler ýüze çykýär (11.2-nji surat). Oňa proteziň gyrasy çümýär. Proteziň gyrasy ýatýan ýerde gasynly ýuzleý çyzykly çuň ýa-da bol­masa ýuzleý ýara emele gelýär. Eger-de protez ulanylmaýan bolsa ýara bitip başlaýär, protez göterilende ol täzeden beterleşýär. Proteziň gyrasy bilen üznüksiz şikeslenme, proteziň gyrasyna ga­bat bolan birnäçe gasynyň emele gelmekligine alyp barmaklygy mümkindir. Bölekleýin fibroma birnäçe ýyl­lap bolup biler.

Bejerlişi. Proteziň düzedilmekligine ýa-da bolmasa onuň dakynmaklygynyň bes edilmekligine gönükdirilen bolmalydyr; bölekleýin fobroma kesilip aýrylýar we 2-3 hepdeden täze protez taýýarlanylýar.

Papillomatoz giperplaziýasy. Aýrylyp goýulýan proteziň aşagynda agzyň nemli barda­synyň gyjyndyrylmagy (köplenç ýokarky äňde) adatça protez stomatiti (mehaniki, himiki we ýokanç sebäpleriň utgaşmaklygy) diýip atlandyrylýar. Ol gyzaran görnüşinde doreýär, ýaýran ýa-da bol­ma­sa gaňşylawügiň, yzky böleginde ownuk sülekeý mäzleriniň akarjyk­larynyň deşijekleriniň töwe­re­ginde ýuze çykýar. Ýaramaz hilli aýryp goýulýan proteziň uzak wagtlap göterilmekliginde ýaýran gyzarmanyň esasynda papillamatoz-ýumşak däne-dänejikli açyk-gyzyl meýdan ýuze çykýar (11.3-nji surat). Alweolýar ösüntginiň süňk dokumasynyň käbir ýerleri çökýär, (rezorbsirlenýär), alweol­ýar gyralary ýumşak bolýar, hereketli (“Walkyldap ýatan”) görnüşe eýe bolýar.

Seýrek bolmadyk ýagdaýlarda angulýar heýliti döreýär. Şeýle ýagdaýlaryň ýüze çykmaklygyna, üznüksiz şikeslenmeden başga-da kömelejikler görnüşli mikroblary bolan kandidaň täsir etmekligi bellibir rol oýnaýar, ol bolsa düzgün bolşy ýaly, protezlerde köp mukdarda we protez oýtumynyň nemli bardasynda-az mukdarda duş gelýär. Agzyň nemli bardasy proteziň esasy sütüniniň täsir etmeginde allergiýa duýgurlygyň ýüze çykmaklygynyň mümkindigini ýatda saklanylmalydyr (adatça akril plastmassasyna bolan).

Bejerlişi. Doly derejede ýasalmadyk proteziň göterilmekligini besetmek we has gowy hili ýasalmaklygy bejerginiň esasy maksadydyr; Mikrob kandida kömelejiginiň köp mukdarynyň ýüze çyka­rylmagynda kömelejiklere garşy bejergi dermanlaryň ulanylmagy görkezilen bolýär. Protezlere bolan idegiň, olaryň diş süpürgüçiniň (şetkasynyň) kömegi bilen külke ýa-da bolmasa pasta arkaly arassalanylmaklygynyň uly ähmiýeti bardyr. Gijelerne protezi gowşak aşgarly erginlerine (buranyň 2%-li erginine ýa-da bolmasa natriniň gidrokorbonatynyň şolar ýalaky göterimli erginine) batyrylyp goýulmaklygy maslahat berilýär.

Nemli bardanyň ilkinji sapar dişlenmekligi. Ýaňagyň, dodaklaryň, seýrek diliň ilkinji sapar dişlenmekligi ýa-da bolmasa sorulmaklygy has duýgur gaharjaň adamlaryň (new­ro­pat­laryň), esa­sanam ýaşlaryň (ýokarky synp okuwçylarynyň we talyplaryň) arasynda seýrek bol­ma­dyk hady­sadyr. Ol näsaglar tarapyndan aňşyrylman-da bilner ýa-da bolmasa aňly-başlydyr. Elmy­dama nemli bardany dişlemeklik endigi üznüksiz zeperlenmäniň özboluşly bir görnüşine getirýar, ol dişleriň gy­sylyşýan çyzygynyň ýerleşýan ýerinde we dişlenmeklige elýeterli bolan meýdançada ýerleşýär. Nemli barda pökgeren, agymtyl dykyzlanan, tozgalaýan biri-birlerine goşulan menek­ler ýa-da bol­masa, uly aýdyn çäklendirilmedik meýdançaly üsti bolýar. Epiteliýanyň gyradeňligi bozulan, ze­perlenen üstine gyradeňsizlik berýän köp sanly owunjak epiteliýanyň gyrkyndylary zerar­ly seçekli görnüşe eýe bolýar. (üsti edil güýe iýn ýaly). Beýle üýtgeşen epiteliý gyrylyp aýry­lýar. Adatça agyrylar ýok bolýar, agyr halatlatda agyrly ýaralar ýüze çykyp biler. Patogistologiki barlagda parokeratozyň hadysa alamatlary tapylýar.

Deňeşdirilip anylanşy. Nemli bardanyň üýtgeşmeleriň şeýle görnüşi şu aşakdakylardan tapawutlandyrylýar:

• Leýkoplakiýalardan;

• Üznüksiz kandidozdan;

• Öýjükli ak haldan;

• Leýkoedemalerden.

Dişlenmekligiň bes edilekligi gysga wagtyň içinde ähli patologiki üýtgeşmeleriň ýok boljak­lygyna alyp barýar. Zeperlenen ýerden gyrylyp alynan kesmekde Kandida görnüşli kömelejikler ýüze çykarylmaýar.

Öýjükler ak hal irki ýaş döwründe ýüze çykýandygy bilen tapawutlanýar we soňra beter­leş­ýär, ol köplenç ýagdaýlarda maşgalaýyn häsiýetde bolýar; ýaňagyň dulygynyň nemli bardasy galňan, çuňňur-gasynly we öýjükli görnüşlerde bolýar.

11.3-nji surat. Dişetiniň nemli bardasynyň papillýar giperplaziýasy.

Bejerlişi. Ýaňagyň dişlenilmegini bes edilmeginden ybarat bolýar.