- •Institutynyň talyplary üçin
- •Terapewtik stomatologiýanyň ösüşi we onuň öňünde durýan meseleler
- •Stomatologiýa gullugyny guramak
- •Häzirki zaman stomatologiýa gullugy şu aşakdaky görnüşlerden ybarat:
- •2.1. Stomatologyň otagynyň guralyşyna talaplar we kadalar.
- •Stomatolog lukmanyň otagynda şu aşakdaky enjamlar bolmaly:
- •Terapewtik stomatologiýada aseptika we antiseptika
- •Sterilizasiýa we dezinfeksiýa
- •Amidopirin synagynda Ulanylýan erginiň düzümi şu aşakdakylardan ybarat:
- •Agyz boşlugyndaky synalaryň we dokumalaryň gurluşy we ýerine ýetirýän işleri
- •3.1. Agzyň nemli bardasy
- •3.1.1. Agzyň dürli bölümlerindäki nemli bardanyň gurluşy
- •3.1.2. Agzyň nemli bardasynyň ýerine ýetirýän işleri
- •3.2. Sülekeý mäzleri, sülekeý we agyz boşlugynyň suwuklygy
- •3.2.1. Sülekeý mäzleri
- •3.2.2. Sülekeý we agyz boşlugynyň suwuklygy
- •3.2.3. Sülekeýiň ýerine ýetirýän funksiýalary
- •We ösüp çykyş möhletleri
- •3.3.1. Dişleriň anatomik gurluşy
- •3.3.1.2. Hemişelik dişler
- •3.3.2. Dişiň gaty dokumalarynyň gistologik gurluşy, himiki düzümi we ýerine ýetirýän işleri
- •3.4. Agyz boşlugynyñ mikroflorasy
- •3.5. Agyz boşlugynyñ goraýjy mehanizmleri
- •3.5.1. Mahsus däl goraýyş faktorlar
- •3.5.2. Mahsus goraýyş faktorlar
- •Mahsus goraýyş faktorlar
- •Agyz agzalarynyň ýagdaýlaryny anyklamagyň usullary
- •4.1. Näsagdan sorag-ideg edilişi (subýektiw barlaglar)
- •4.2. Obýektiw barlag usullary
- •4.2.1. Seretmeklik
- •4.2.1.1 Daşky serediliş
- •4.2.1.2. Agyz boşlugyna seretmek.
- •Dişleriň etlerine seretmek
- •Cpitn indeksiniň kesgitlenişi
- •Agyz boşlugynyň gigiýeniki ýagdaýlarynyň kesgitlenişi
- •4.2.1.3. Agyz boşlugynyň içki bölegine seretmek
- •Agzyň nemli bardasynda bolup geçýän patologik hadysalar
- •4.2.1.4. Dişlere seretmeklik
- •4.2.2. Dişleriň perkussiýasy
- •4.2.3. Palpasiýa barlagy
- •4.2.4. Temperatura duýujylygyny anyklamak.
- •4.2.5. Diş dokumalarynyň ýagdaýlarynyň elektrik togunyň kömegi bilen anyklanylyşy
- •4.2.6. Rentgen anyklaýyş usullary
- •Rentgen barlaglaryň usullary:
- •4.2.7. Transillýuminasiýa anyklaýyş usuly
- •4.2.8. Lýuminesent barlag usuly
- •4.2.9. Funksional takyklamalar
- •4.2.10. Funksional barlaglary
- •4.2.11. Laboratoriýa barlag usullary
- •4.3 Stomatologik näsaglarynyň hasaba alnyş kartasy
- •Kariýesden özge zeperlenmeler
- •Kariýesden özge zeperlenmeler.
- •Syrçanyň kemterliligi (gipoplaziýasy)
- •Dişleriň menekliligi (flýuorozy).
- •Syrçanyň artykmaçlygy (giperplaziýasy)
- •Dişler ösüp çykanyndan soňraky döwürlerde ýüze çykýan kariýesden özge zeperlenmeler
- •Pahna şekilli kemtik.
- •Dişleriň gaty dokumalarynyň patologik sürtülmesi
- •Dişleriň eroziýasy
- •Dişleriň gaty dokumalarynyň nekrozy
- •Dişleriň himiki (turşulardan) nekrozy
- •Dişleriň ýiti şikeslenmesi
- •Dişleriň kariýesi
- •6.2. Dişleriň kariýesiniň toparlara bölünişi
- •6.3. Kariýesiň klinikasy
- •6.4. Dişleriň kariýesiniň patologik anatomiýasy
- •6.5. Diş kariýesiniň döreýişiniň nazary ýollary (takyklamalary)
- •Şats we Martiniň helasiýa teoriýasy
- •Kariýesiň döremeginiň häzirki zaman düşündirilişi
- •Surat № 6.6. Kariýesiň döreýşiniň taslamasy.
- •6.6. Diş kariýesiniň bejerlişi
- •Blek boýunça kariýes köwekleriniň klaslara bölünişi
- •I klas kariýes ojaklarynyň şekil aýratynlyklary.
- •III klas kariýes köwekleriniň şekilleri.
- •IV klas kariýes köwekleriniň görnüşleri.
- •V klas kariýes köweginiň taýýarlanyşy.
- •6.6.2. Petikleýji serişdeler
- •6.6.2.1. Wagtlaýyn ulanylýan petikleýjiler.
- •6.6.2.2. Aralaýjylar.
- •6.6.2.3. Hemişelik petikleýjiler
- •Sementleriň oňaýly taraplary:
- •Sementleriň oňaýsyz taraplary:
- •Petikleýjileri gatatmaklyk üçin ulanylýan fotopolimerzatorlar (gatadyjy çyralar) we olaryň ulanylyşy
- •6.6.3. Gaýtadan dikeldiji serişdeler bilen köwekleri doldurmaklygynyň tapgyrlary
- •6.7. Kariýesiň bejergisinde goýberilýän säwlikler we gaýra üzülmeler
- •Dişleriň pulpasy
- •7.1.1. Dişiň pulpasynyň anatomiki, gistologiki gurlyşy we fiziologiki aýratynlygy
- •7.1.2. Diş pulpasynyň gistologiki gurluşy
- •Diş pulpasynyň gistohimiýasy
- •7.1.3. Diş pulpasynyň gan üpjinçiligi.
- •7.1.4. Diş pulpasynyň nerw üpjinçiligi
- •7.1.5.Diş pulpasynyň ýerine ýetirýän işleri.
- •Iýmitlendiriş
- •Iýmitlendiriş işjeňligi
- •7.3. Dişiň pulpit keselleriniň sebäpleri.
- •7.3.1. Döreýiş sebäpleri.
- •7.4. Diş pulpasynyň çişmesiniň geçiş aýratynlygy, morfogenezi, mikrosirkulýator üýtgeşmesi.
- •7.3. Surat. Diş kök akabasynyň esasy arteriolynyň diwarynyň ultrodüzmi.
- •7.5. Diş pulpasynyň çişmesiniň toparlara bölünişi.
- •7.6. Pulpidiň geçiş alamatlary we anyklanyşy.
- •7.6.1.Ýiti ojaklaýyn pulpit.
- •7.6.2.Ýiti ýaýraň pulpit.
- •7.6.3. Üznüksiz fibroz pulpit.
- •7.6.4.Üznüksiz gipertrofiki pulpit.
- •7.6.5. Üznüksiz çüýreme (gangrenoz) pulpit
- •7.6.6. Üznüksiz pulpidiň ýitileşmegi.
- •7.7. Dişleriň pulpit keselleriniň bejerliş usullary
- •Bejerliş usullar
- •7.7.2. Pulpit keselini wital amputasyýa geçiriliş aýratynlygy.
- •7.13. Surat. Wital ekistropasiýa amputasion usuly
- •7.7.3. Hirurgiki usuly.
- •7.7.3.1. Pulpany wital ekstirpasyýa geçirilişi.
- •Pulpit bejerlende wital ekistropasyýa usulynyň geçiriliş tapgyry
- •7.7.3.2. Pulpanyň dewital ekistropasyýa geçirilişi
- •7.7.3.3. Pulpanyň dewital amputasyýa geçirilişi
- •Pulpit kesellerini bejerlende göýberilýän säwlikler we gaýry üzülmeler
- •VIII Bap Periodont dokumanyň çişmesi (infilomkatiýasy)
- •8.1. Periodont dokumanyň anatomiki -fiziologiki aýratynlygy.
- •8.3. Surat. Periodont süýmleriniň keseligine ýerleşişi, diş keseligine keseilende.
- •8.6. Surat. Periodontdaky epitelial galyndylary.
- •Periodontyn işjeňligi.
- •8.2. Periodontitiň sebapleri.
- •8.3. Periodontitiň (döreýşi geip çykyşy, geçiş aýratynlygy) patogenezi
- •8.4. Periodontit keselleriniň toparlara bölünişi.
- •8.5. Periodontit keseliniň geçiş aýratynlygy.
- •8.5.1. Dişiň köküniň depejigindäki ýiti periodontit.
- •8.5.2.Üznüksiz periodontitler
- •8.5.2.1.Üznüksiz fibroz periodontit.
- •8.5.2.2. Üznüksiz granurleýji periodontit
- •8.5.2.3. Üznüksiz granulamatoz periodontit
- •8.18. Surat. Üznüksiz gramulýomtoz periodontit.
- •8.5.2.4. Üznüksiz periodontitiň ýitileşmesi
- •Patomorfologiki üýtgeşmeler.
- •Periodontit kesellerini bejerliş usullary
- •8.6. Periodontitleriň bejerlişi.
- •Dişiň periodontit keselini bejermekligi şu aşakdaky tertiplerde amala aşyrmak ýerlikli hasap edilýär:
- •Ýiti periodontit keselini bejermekligiň aýratynlygy
- •Bir kökli dişiň bejerilişi
- •Köp kökli dişiň ýiti periodontit keselini bejerlişi Näsag ilkinji gezek ýüz tutanda
- •Üznüksiz periodontidiň bejerlişi
- •Bir kökli dişleriň bejerliş aýratynlygy
- •Köp kökli dişleriň bejerliş aýratynlygy
- •Üznüksiz periodontidiň ýitileşmesiniň bejeriliş aýratynlygy.
- •Periodontit keselini bejerlýärkä we bejergiden soňki göýberilýän säwlikler we gaýry üzülmeler.
- •Parodontyň keselleri
- •9.1. Umumy maglumatlar.
- •9.2. Parodont keselleriniň toparlara bölünişi.
- •9.3. Parodontyň gurluşy.
- •9.4. Parodontyň funksiýalary.
- •9.5. Parodont keselleriniň sebäpleri.
- •9.6. Parodont kesellerinde patologoanatomik alamatlar.
- •9.7. Parodont keselleriniň anyklanyş - barlag usullary.
- •9.1. Görkeziji. Parodont keselleriniň dürli görnüşlerinde
- •9.8. Parodont keselleriň geçiş alamatlary
- •9.8.1. Gingiwit
- •9.8.2. Parodont kesellerinde dişetiniň melanoz tegmildi.
- •9.19. Surat Dişetindäki melanoz tegmildiň goýylyk
- •9.8.3. Parodontit.
- •9.8.4. Parodontoz.
- •9.8.5. Parodontoliz (parodontyň beterleşip ereýän idiopatik keselleri).
- •9.8.6. Parodontomalar.
- •9.9. Parodont keselleriniň bejerlişi.
- •9.9.1. Ýerli bejergi.
- •9.9.2. Umumy bejerlişi.
- •9.9.3. Hirurgik bejerliş usuly.
- •9.9.4. Fiziki bejerji usuly.
- •9.9.5. Ortopedik bejerliş usuly.
- •9.10. Parodont keselli näsaglara bejeriş – keseliň öňüni alyş kömeginiň guralşy.
- •Stomatogen ýokanç ojaklary we ojakly – şertlendirlen keseller.
- •Bejerliş aýratynlygy
- •Agyz boşlugynyň nemli bardasynyň keselleri
- •11.1. Agzyň nemli bardasynda keselleriniň görnüşlere bölnüşi
- •Ýokanç keseller:
- •III. Allergiki we zäherli-allergiki keseller:
- •IX. Rakoňýany keseller, howypsyz we howyply çişler:
- •II. Ýokanç keseller:
- •IV. Ekzogen zäherlenmelerde, agzyň nemli bardasynyň üýtgeşmeleri.
- •11.2. Şikesli zeperlenmeler
- •11.2.1. Mehaniki şikeslenme
- •11.2.1.1. Ýiti mehaniki zeperlenme
- •11.2.1.2. Üznüksiz mehaniki zeperlenme
- •11.2.2. Himiki zeperlenme.
- •11.2.3. Fiziki zeperlenilme.
- •11.2.3.1. Galwanizm.
- •11.2.3.2. Şöhle keseli
- •11.2.3.3. Äň-ýüz sebtindäki täze dömmeleriň şöhle bejergisinde agzyň nemli bardasynyň üýtgemeleri.
- •11.2.4. Leýkoplakiýalar
- •Owunjak düwünçejikleri bolan gaty we ýumşak gaňşyrawgyň nemli bardasynyň gipertozy çykaryjy akabanyň giňeldilen nokatly bolan giperplazirlenen sülekeý mäzleri.
- •11.2.5. Paşkowyň ýumşak leýkoplakiýasy
- •11.2.6. Kennonyň ak ýumşak haly
- •11.3. Ýokanç keseller
- •11.3.1. Wirus keseller
- •11.3.1.1. Ýönekeý (adaty) gerpes
- •11.3.1.2. Gurşaýjy gerpes.
- •11.3.1.3. Gerpetiki angina
- •11.3.1.4. Ýiti respirator wirus ýokanç keselleri.
- •11.3.1.5. Agsal keseli
- •11.3.1.6. Agyz boşlugyndaky aids ýokanç keseli.
- •11.3.2. Wensanyň ýaraly – çüýreme stomatiti
- •11.3.3. Mereziýel keseli
- •11.3.4. Inçekesel.
- •11.3.5. Kandidoz (Agyz boşlugyň nemli bardasynyň köpüklemesi)
- •Agyz burçynyň jaýrykly mikotik (hamyrmaýaly) çişmesi.
- •11.4. Allergiýa keselleri.
- •11.4.1. Käbir allergiki keselleriň kliniki alamatlary
- •11.4.1.1. Anafilaktiki şok.
- •11.4.1.2. Kwinkäniň angionewrotik çişgini
- •11.4.1.3. Derman allergiýasy.
- •Kataral we kataral-gemorragik stomatit (heýlit, glossit).
- •11.4.2. Köp görnüşli şypyljaýan eritema
- •11.4.3. Üznüksiz gaýtalanýan aftoz stomatit.
- •11.4.4. Behçetiň (sindromy) alamatlar toplumy.
- •11.4.5. Şegreniň (sindromy) alamatlar toplumy
- •11.6. Gipowitaminozlarda agzyň nemli bardasynyň ütgemeleri.
- •11.7. Käbir ulgamlaýyn kesellerde agzyň nemli bardasynyň ütgeýşi
- •11.7.1. Aşgazan-içege ýollarynyň kesellerinde agzyň nemli bardasynyň ütgemeleri
- •Agzyň nemli bardasynyň bozulmagy
- •11.7.2. Ýürek-damar kesellerinde agzyň nemli bardasynyň ütgemegi
- •11.7.3. Içki mäz (endokrin) kesellerde agzyň nemli bardasynyň ütgemegi
- •11.7.5. Gan emele getiriş ulgamynyň kesellerinde agzyň nemli bardasynyň ütgemegi
- •Agzyň nemli bardasynyň eroziw – ýaraly zeperlenmegi.
- •11.7.6. Nerw ulgamynyň kesellerinde agzyň nemli bardasynyň ütgemegi
- •11.7.6.1. Stomalgiýa (glossalgiýa).
- •11.7.6.2. Tagam alyşyň bozulmagy
- •11.7.6.3. Sülekeý çykmagyň bozulmagy
- •11.8. Deri kesellerinde agzyň nemli bardasynyň üýtgeşmeleri
- •11.8.1. Gyzyl ýasy demrew
- •11.8.2. Pakgarçak keseli
- •11.8.3. Pemfigoid
- •11.8.4. Gyzyl gurt keseli
- •11.8.5. Dýuringiň dermatiti
- •11.9. Diliň anomaliýasy we aýratyn keselleri
- •11.9.1. Gasynly dil
- •11.9.2. Gara (saçly) dil
- •11.9.3. Deskwamatiw glossit
- •11.9.4. Rombgörnüşli glossit
- •11.10. Heýlitler
- •11.10.1. Eksfoliýatiw heýlit (tozgalaýan)
- •11.10.2. Glandulýar heýlit
- •11.10.3. Aktiniki we meteorologik heýlitler
- •11.10.4. Allergik gatnaşyk heýlit
- •11.10.5. Atopiki heýlit (adaty däl heýliti)
- •11.10.6. Ekzematoz heýliti
- •11.10.7. Makroheýlit (Melkerson – Rozentalyň alamaty)
- •11.11. Agzyň nemli bardasynyň we dodagyň gyzyl gaýmasynyň howply dömmä getiriji keselleri
- •11.11.1. Howply dömmä getiriji hadysalarynyň toparlara bölünşi
- •11.11.2. Boueniň keseli
- •11.11.3. Rak öň ýany siňňiller
- •11.11.4. Dodagyň gyzyl gaýmasynyň rak öň ýany çäkli giperkeratozy
- •11.11.5. Manganoftiniň rak öň ýany abraziw heýliti
- •11.11.6. Deri siňňili
- •11.11.7. Keratoakantoma.
- •11.11.8. Rak öň ýany keselleriň öňüni alyş çäreleri
- •11.1. Diş ýokundylary
- •Diş daşlaryny aýyrmak
- •Edebiýat sanawy
3.1.1. Agzyň dürli bölümlerindäki nemli bardanyň gurluşy
Dodaklar. Olar daşyndan deri bilen örtülen ezele gatlagyndan, agyz boşlugynyň bosagasynyň gapdalyndan bolsa, buýnuzlaşmadyk, köpgatly ýasy epiteliýden ybaratdyr. Nemasty gatlagy ýokdur. Emma nemli bardanyň we ezele gatlagynyň araçäginde dodaklary ýumşadýan köp sanly ownuk sülekeý mäzleri bardyr. Dodaklaryň gyzyl gaýmasy köpgatly ýasy buýnuzlaşýan epiteliý bilen örtülen, bu zolakda ýag mäzleri bardyr.
Ýokarky we aşaky dişleriň üzeňňisiniň diş etine ýakyndan berkidilen ýagdaýynda, dişleriň ýerinden süýşmegi – diastemanyň döremegi mümkin.
Ýaňaklar. Ýaňaklarda aýdyň nemasty gatlak bolýar, ol nemli bardanyň hereketli bolmagyna ýardam berýär. Agyz açylanda ol nemli barda ýylmanakdyr, äňler ýapylanda bolsa ol gat-gat bolýar. Seýrek ýagdaýlarda, esasan-da ýaňaklarda, ýag dokumalarynyň köplüginde, nemli bardada dişleriň yzy emele gelýär. Ýaňagyň nemli bardasynda ýokarky äňiň ikinji azy dişiniň ugrunda gulakýany sülekeý mäzinin akabajygy açylýar.
Ýaňagyň epitelisiniň aşagyndaky nemli bardada ýag mäzleri (Fordaýsyň mäzleri) ýerleşýär. Olar käwagt sarymtyl öwüşginli tertipsiz garylan bölekleri (konglomeratlary) emele getirýär. Epitelial gatlakda buýnuzlaşma ýokdur.
Diş eti bu ýokarky we aşaky äňleriň alweolýar ösüntgisini örtýän nemli bardadyr. Munda nemasty gatlak ýokdur we şol sebäpli nemli barda alweolýar ösüntgisiniň süňk gabygy bilen berk birleşendir. Diş etiniň gyraky böleginiň alweolýar ösüntgisiniň epiteliýesiniň buýnuzlaşmagynyň aýdyň alamatlary bolýar.
Gaty kentlewük. Nemli bardanyň dürli bölümlerde meňzeş bolmadyk gurluşy bolýar. Kentlewük tikininiň töwereginde we dişlere ýanaşýan kentlewügiň böleklerinde nemasty gatlak ýok we nemli barda süňk üsti gabagyna mäkäm berkendir. Gaty kentlewügiň öňdäki bölüminiň nemasty gatlagynda ýag dokumasy bolup, yzkysynda bolsa nemli mäzler saklanýar. Bu bolsa, şu ýeriň nemli bardasyna ýumşaklyk berýär. Ýokarky äňiň merkezi kesiji dişleriniň ýanynda kentlewükde emzijek bar. Ol bolsa süňk dokumasynda ýerleşen kesiji akaba laýyk gelýär. Gaty kentlewügiň öňüniň üçünji böleginde kentlewük tikininden töwereklere 3-4 epin gatjagaz gaýdýar.
Gaty kentlewügiň epitelial gatlagy buýnuzlaşýan görnüşde, şol sebäpli ol has açykdyr.
Ýumşak kentlewük. Kentlewügiň nemli bardasy hususy plastinkasynyň we nemasty esasynyň (nemli bardanyň ezele plastinkasy ýokdur) çäklerinde çeýe süýümleriň uly mukdarynyň, şeýle hem nemasty esasda nemli sülekeý mäzleriniň barlygy bilen häsiýetlenýär. Köpgatly ýasy epiteliý buýnuzlaşmaýar, aýry-aýry ýerlerde bolsa, yrgyldaýan alamatlary kabul edýär.
Agyz boşlugynyň düýbüniň nemli bardasy. Nemli gatlagyň aýdyňlygy üçin hereketlidir, epiteliýesi bolsa kadada buýnuzlaşmaýar.
Dil (lingua). Dil üç bölekden emele gelýär. Diliň öňki üçden iki bölegi birinji we ikinji žabra (boşluk) ýaýynyň düwünçeklerinden, yzky üçünji bölegi bolsa üçünji we dördünji žabra (boşluk) ýaýynyň düwünçeklerinden ybaratdyr. Bitişmäniň bozulmasy kadaly ýagdaýyň bozulmasyna getirýär. Käwagt şol ýerde kör deşik peýda bolýar.
Dil - ezeli synasy bolup, ähli ugurlarda hereketlidir. Diliň ujuny, bedenini we köküni. Ýokarky (arkasy) we aşaky, gatlaklaryny, şeýle hem gapdal böleklerini tapawutlandyrýarlar. Diliň aşaky, ýokarky gatlagy ondaky ýerleşýän jübüt mahmal epini bilen agyz boşlugynyň düýbi bilen üzeňňi arkaly birleşýär. Rahatlyk ýagdaýda diliň ujy aşaky äňiň kesiji dişleri bilen degişýär. Dilde nemasty gatlak ýok we nemli barda ezellerde mäkäm berkidilen bolýar. Diliň yzky üçünji böleginde follikulýar görnüşde uly we kiçi ölçeglerde limfoid dokumalarynyň toplanmasy bar. Limfoid dokumasyna kriptler, ýagny oýlar, çüňluklar girýärler. Limfoid dokumasy gülgüne reňkde bolýar, ýöne ol gögümtil öwüşginli hem bolup bilýär. Bu limfoepitelial döreme dil badam şekilli mäzler diýlip atlandyrylýar. Diliň nemli bardasynyň aşagynda, esasan hem yzky bölüminde, ownuk sülekeý mäzleri ýerleşýär. Olaryň daşyna çykarýan akabajyklary üstki gatlagynda açylýar. Bölünip çykýan suwuklygyň häsiýeti boýunça seroz, nemli we garyşyk mäzleri tapawutlandyrylýar.
Diliň hususy nemli bardasy örtülýän epiteliý bilen bilelikde çykyp duran ösüntgileri, ýagny diliň emzijeklerini (3.3.- surat) emele getirýär. Emzijekler sapak, kömelek, ýaprak we joýajyk ýaly 4 görnüşli bolýarlar.
Sapak görnüşli emzijekler (papillae filiformes) iň köpsanly bolup, diliň arkasynyň bütin üstki gatlagy boýunça ýerleşýärler. Olarda tagam biliş kökjagazlar ýok. Sapak görnişli emzijekleriň ýokarsy buýnuzlaşýar. Buýnuzlaşan teňňejikleriň kadaly bölünip aýyrylmasynyň bozulmasynda (bu esasan aşgazan, içege we beýleki kesselerde bolýar) diliň üstünde ak düwürtijek görnüşli kesmekler, örtükler emele gelýär. Diliň şeýle ýagdaýyna “örtülen”dil hem diýilýär. Käbir ýerde sapak görnüşli emzijekleriň epiteliýasynyň daşky gatlagynyň güýçli bölünip aýrylmagy hem mümkin (deskwamasiýa hadysasy).
Kömelek görnüşli emzijekler (papillae fungiformes) diliň ujunda köp sanly, diliň arkasynda bolsa az sanly duş gelýär. Emzijekleri örtýän epiteliý buýnuzlaşmaýar, şol sebäpli makroskopiki taýdan olar sapak görnüşli emzijeklerden biraz ýokarrakda ýerleşýän gyzyl nokatjyklar görnüşinde bolýar. Kömelek görnüşli emzijeklerde gan bilen üpjün edilen tagam biliş kökjagazlar bardyr.
Ýaýran görnüşli emzijekler (papillae foliatae) diliň gapdallary bilen yzky bölümlerde (ternawly emzijekleriň öňünde) 15-20-den bolup, toparlaýyn ýerleşýärler. Uly bolmadyk çykytlary döredýärler. Käwagt bu döremelere patologiýa diýip düşünýärler. Ýaprak görnüşli emzijeklerde tagam biliş kökjagazlar ýerleşýär.
Joýajyk görnüşli emzijekler (papillae sirsumwallatae) diliň iň iri emzijekleridir. Olar diliň köküniň we bedeniniň araçäginiň ugrunda ýerleşýärler. Olaryň toplanýan ýeri V rim sanyny ýatladýar. Olar täk sanly (9-11). Her emzijek joýajyk bilen oýulanan, oňa bolsa ownuk sülekeý mäzleriň daşyna çykýan akabajyklary açylýar. Joýajykly emzijekleriň diwarjyklarynda köp sanly tagam biliş reseptorlar (150 kökjagaza çenli) ýerleşýär.
Diliň köküniň ýokarky gapdallarynda az we köp sanly damar birleşmesi görünýär, oňa ýalňyşyp, patologiýadyr öýdýärler.
Diliň aşaky üstlerindäki nemli bardasy has hereketlidir we ol ortaky bölekde jylawjyk we agyz boşlugunyň düýbüniň, düşegine geçýär. Jylawjykdan iki tarapa iki sany dilasty gatjagaz gaýdýar.
Ýaşyň ulalmagy bilen agzyň nemli bardasynda birnäçe üýtgemeler bolup geçýär. Epitelial gatlak ýukalýar, güýçlendirilen giperkeratoz bolup geçýär, epitelide aşakda görkezilen üýtgeşmeleriň (degenerasiýanyň) alamatlary ýüze çykýar: dokumalaryň ýadrosy kiçelýär, ol ýygyrt atýar. Süýumli gurluşlarda hem üýtgemeler bolup geçýär, ýagny elastiki süýümleriň ýognalmagy we kollagen desseleriniň süýümleri açylyp, ýaýramagy ýüze çykýar. Ýaşyň ulaldygyça görkezilen gurluş üýtgemeleri nemli bardanyň ep-esli dykyzlanmagyna getirýär. 60 ýaşdan geçen adamlarda bazal membrananyň bitewiliginiň bozulmasy bolup geçýär, bu bolsa epiteliýiň nemli gatlaga has çuň ornaşmagyna getirmegi mümkin.