2.10 Глоссарий

БАЛАЛАРДЫҢ ЦЕРЕБРАЛЬДІ САЛДАНУЛАРЫ (БЦС) балаларда қимыл қозғалыс қызметтерінің қалыптасуы бұзылған және кідірістенгеннен болады. Олар даму процессі кезінде басын ұстауды кеш үйренеді, кеш отырады, тұрады. Қимыл -қозғалыс бұзылуы басты ақау болып саналады

БРАДИЛАЛИЯ - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс баялауы. Синоним: брадифазия.Сөйлеу жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да, сөйлем құрастырғанда қателер кездеседі. Кейбір жағдайда мұндай ауытқулар жеке тіл кемістіктері деп есептеліп, мынадай терминдермен аталады:баттаризм, парафазия. Шапшаң сөйлеген кезде өздігінен кідіріп, мүдіріп, тоқтап қалу - полтерн деген терминмен белгілінеді.

ГИДРОЦЕФАЛИЯ – (грек сөзі: гидро- су, цефалон- ми) бас миының шемені, немесе бас мидағы сарысудың мөлшерінің көбеюі. Қазақ тілінде қазан бас деген мағнаны білдіреді. Қалыпты жағдайда бас миындағы және жұлындағы сарысудың (ликвор) мөлшері 120-200 см³. Ал гидроцефалия ға ұшыраған жағдайда оның мөлшері 1,5-2 литр, кейде тіптен 5 литрге дейін жетеді. Бұл жағдайда сарысу ми қабықтарының арасын және ми қарыншаларын кернейді, содан барып мидың мөлшері ұлғайып, бас сүйектің көлемі 70-75 см дейін артады.

МЕНИНГИТ-бас миы қабығының қабынуы. Ауруды тудырушы: бактерия мен вирус. Менингит біріншілік менингит және екіншілік менингит деп бөлінеді.

ІРІҢДІ МЕНИНГИТ көбінесе менингококк, пневмококк, стафилококк, стрептококк бактерияларының әсерінен пайда болады. Іріңді менингит кезінде бас ми қабықтары іріңді қабатпен қапталады. Егер 4-8 күнде ем қабылданбаса, онда ірің қабаты қалыңдап, ол ми қабығының құрылысын бұзады. Бұл кезде ми-жұлын сұйықтығының түсі іріңді, сары түсте болады. Белок құрамы артады.

СЕРОЗДЫҚ МЕНИНГИТ вирустың әрекетінен пайда болады. Бұл кездегі патоморфологиялық өзгерістер іріңді менингиттерге қарағанда тұрпайы түрде болады.

ЭНЦЕФАЛИТ бас миының қабынуы. Әр түрлі қоздырушылардың әсерінен пайда болады. Бұл аурулардың дамуында адам организмінің иммунологиялық реактивтілігінің өзгерістері маңызды рөл атқарады.

КЕНЕЛІК ЭНЦЕФАЛИТ – ол көбінесе ми көпірінің, сопақша мидың жүйке клеткаларының зақымдануынан пайда болады. Клиникалық белгілері қол мен жоғарғыиықтың салдануы.

МИКРОЦЕФАЛИЯ грек сөзі : (микро- кішкентай, цефалон- ми) – бас миының салмағының қалыптан тыс аз болуынан (200-400 гр.) баланың бас сүйегінің дамымауы, кішкенелігі, сонымен қатар ақыл- ойының күрделі кемістігі және дене пішінінің сәйкессіздігі байқалады.

ПОЛИОМИЕЛИТ – жедел инфекциялық ауру. Оны полиомиелит вирусы тудырады. Онымен көбінесе балалар ауырады. Инфекцияны таратушы ауру немесе вирусты тасушы, яғни оның сілекейімен, зәрімен, нәжісімен, тарайды. Организмге түскен вирус ішек пен мұрын-жұтқыншақта көбейіп, сол жерден қанға түседі. Инфекцияның қан арқылы циркуляцияланудан жалпы инфекциялық симптомдар байқалады.

ОЛИГОФРЕНОПЕДАГОГИКА- әртүрлі дәрежедегі зияты (интеллектісі) зақымдалған балаларды арнайы әдістемелерді қолдана отырып, жеңілдетілген оқу бағдарламасымен оқытудың теориялық және тәжрибелік әдістерінін жинақтайтын арнайы педагогиканың саласы.

ОЛИГОФРЕНОПСИХОЛОГИЯ - зияты (интеллектісі) зақымдалған балалардың психикалық дамуын жан –жақты зерттеп, ауытқу дәрежелерінің себеп –салдарын айқындап, психиканың зақымдануының алдын алу шараларын айқындайтын арнайы психологияның саласы.

ОЛИГОФРЕНИЯ - ( олиго - аз, кем, френ - ақыл) қазақ тілінде ақылы таяз, кемақыл, ақыл - ойы кеміс деген ұғымды білдіреді.Ауытқу іштен туа, немесе алғашқы 1-2 жылда қалыптасады.

ДЕМЕНЦИЯ - жүре келе, 3-4 жастан кейін ғана алғашқы белгілері білінетін ақыл - ой кемістігінің түрі

ДЕБИЛ - қазақ тіліндегі аудармасы миақы, деліқұлы, есалаң деген ұғымдарға тура келеді. Бұл балалардың ақыл - ой қабілеттерінің таяздығы. Бұл кемақылдылық бас мидағы патологиялық кемістіктердің негізінде пайда болғандықтан, дебил балалардың қалыптасуында да ауытқулар бар.

ИМБЕЦИЛ- қазақ тіліндегі мағынасы әлсіз, дәрменсіз, милау, деген ұғымды білдіреді. Имбецил идиотқа қарағанда ақыл - ой кемістігі жеңілдеу зақымданған балалар тобына жатады.

ИДИОТИЯ - қазақ тіліндегі мағнасы нақұрыс, мәңгүрт деген ұғымдарға тура келеді. Демек, бұл туа біткен психикалық бұзылудың нәтижесінен болатын кемақылдылықтың ең ауыр түрі.

ТҰҚЫМ ҚУУ– тірі организмдердің өзін-өзі немесе өзіне ұқсас түрлерді туғызуы. Тұқым қуалаушылық – ол тек қана ата—анадан балаға берілетін сыртқы және ішкі дүниелерінің қасиеттері ғана емес сонымен қатар, жағымсыз, тұқым қуалайтын ауруларды тарататын да қасиет.

МУТАЦИЯ – клеткадағы геннің табиғи және жасанды жолдармен өзгеруі. Табиғаттағы барлық тірі организмдер, вирустар, микроорганизмдерден бастап, жоғары сатыдағы өсімдіктер, жануарлар, адамдар – барлығы да мутацияға ұшырайды. Жыныс клеткаларында пайда болған (генеративтік) мутациялар тұқым қуалайды, ал дене клеталарында болатын (соматикалық) мутациялар тұқым қуаламайды

МУТАГЕНЕЗ - әр түрлі физикалық және химиялық факторладың әсірінен организмде тұқым қуалайтын өзгерістің (мутацияның) пайда болуы процесі

МУТАГЕНДЕР- мутацияға ұшырататын себептерді атайды. Олар: - физикалық әсерлер (ультракүлгін сәулесі, рентген сәулесі, нейтрондар, гамма бөлшегі т.б.); химиялық әсерлер (алкидті қосылыстар, алколоидтар, нуклеин қышқылдарының аналогтары т.б.).

МУТАНТ - организмнің мутацияға ұшырау нәтижесінде қалытптасатын, тұқым қуалайтын қасиеті бар тұлғалар.

МАРФАН СИНДРОМЫ - синонимы ( арахнодактилия, іштен туа болған мезодермальдық дистрофия). Тұқым қуалайтын, аутосомдық – доминанттық жолмен таралатын, сирек кездесетін кемістік түрі.

ДАУН СИНДРОМЫ - алғашқы рет бұл аурудың белгілерін ағылшын дәрігері Лангдон Даун 1886 жылы анықтаған. Даун синдромы барлық елдерде кездеседі, бірақ оның таралу жиілігі әр авторлардың зерттеулерінде әртүрлі. Дауна синдромының диагностикасы қиын емес. Оның барлық белгісі баланың бетінде «жазылып» тұрады. Мамандар бір көргеннен- ақ анықтай алады. Бұл синдромның себебі:21-ші соматикалық жұпта 3-ші хромосома пайда болып (ХХХ), хромосомалардың жалпы саны 47-ге жетеді. Осының салдарынан баланың құрсақта дамуы зақымданып, әртүрлі кемістіктер пайда болады..

Даун синдромының негізгі белгісі – кемақылдылық. Ол әртүрлі дәрежеде болады. Г.Е. Сухареваның мәлімдеуінше Даун синдромына шалдыққан балалардың 75%-де кемақылдылық милау дәрежесінде, 20%-де нақұрыстық, ал 5%-де ғана жеңіл миақы дәрежесінде кездеседі.

ПАТАУ СИНДРОМЫ - синонимы: 13-ші соматикалық хромосоманың трисомиясы ( 13-ші хромосоманың жұбында артық Х пайда болады).

ЭДВАРДС СИНДРОМЫ - синонимі: хромосомалардың 18-інші жұбының трисомиясы. Алғаш рет , 1960 жылы Эдвардс күрделі кемістіктері бар өте ауыр босанудан дүниеге келген, өте әлсіз қыз баланы зерттегенде 18-ші жұптағы хромосомалардың зақымдануын анықтаған.

ШЕРЕШЕВСКИЙ-ТЕРНЕР СИНДРОМЫ. Бұл патология тек қыз балаларда ғана кездеседі. Қалыпты жағдайда әйелдердің 23-і жыныстық хромосомалары (ХХ) болатын болса, бұл дертке душар болғанда бір Х хромосома жетіспейді де синдромға тән ХО жұбы пайда болады.

КЛАЙНФЕЛЬТЕР СИНДРОМЫ. Бұл кемістік тек ер балаларда кездеседі, өйткені хромосомалардың 23-і жұбында (жыныстық хромосома) өзгерістер болады(ХХУ, ХХХУ) яғни, Х - хромосомалардың саны көбейеді, және ол неғұрлым көп болса кемақылдылықтың дәрежесі соғұрлым жоғары болады.

ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН балалар (ПДТ) - олардың психикалық дамуы әртүрлі дәрежеде тежелулі, немесе уақытша дамымауы нәтижесінде мектеп жасына келсе де, балалық мінездерден, ойындардан арылмаған, ынта - жігері, ақыл - ойы, мектепте оқуға дайындығы өзі қатаралы балалармен салыстырғанда әлі жетілмеген.