2.1.3. Ұңғыларды игеру және жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін іштен жану қозғалтқыштарынан (іжқ) шығатын газдардың энергиясын пайдалану технологиясы және техникасы.

ІЖҚ –нан шығарылған газдарды күрделі жөндеу жұмысын жүргізуде және игеру үшін қолданылатын 2Д – 12Б дизель – моторлы қондырғының жалпы көрінісі 5.1 суретінде көрсетілген. Дизель – мотордың коллекторынан 10 шығатын газдар 250...400 С температура ортақ кожухадағы қосарланған циклонды сепараторға 11 өтеді. Цилиндрлердің әр блогі қосарланған сепараторларға үқсас құрылымы болады.

Циклонды сепараторлардағы газдардың ұлғаюына байланысты газдардың 50...60 С – қа дейін салқындауы жүреді. Ары қарай газдар циклонды сепараторлардан термоэкранды құбырлар 9 бойымен жинағыш коллекторға 2 өтеді, кейіннен диаметрі 70мм және ұзындығы 22м аяты алюминді термоэкранды құбыр 3 арқылы адсорберге өтеді. Бұл құбырларда газдардан жылу алудың негізгі үрдісі жүреді.

5.1 – сурет. 2Д – 12Б дизель – матордан шығатын газдармен ұңғыны игерудегі және күрделі жөндеудегі қондырғы.

1 – циклонды айырғышты бекітуші кронштейн; 2 – жиылатын коллектор; 3 – диаметрі 70 мм термоқалқандық құбыр; 4 – 2-ВМ-4-9/101 компрессордың шығарушы сықағыштық құбыр-өтпесі; 5 – одсорбер; 6 – 2-ВМ-4-9/101 компрессордың шығарушы сықағыштық құбыр-өтпесі; 7 – термометр(0-120 ⁰С); 8 – СД-9/101 компрессордыңжиылуы; 9 – термоқалқандық құбырөтпе; 10 – 2Д-12Б дизель – матордың шығарушы коллекторы; 11 – екіленген циклондық айырғыштар;

Газ жинақтаушыдан (адсорбер) температурасы 40...50 С – ға дейін салқындаьылған газ сіңіру коллекторы 6 бойымен 2 – ВМ – 4 – 9/101 компрессорының 1 – ші сатысына түседі. Келіп тұрған газ температурасын бақылау шкала көрсеткішімен 0 --- ден 120 С – ке дейінгі аралықта көруге болады. Термоэкранды сепараторлардың барлық тораптары ортақ металды жақтауда және СД – 9/101 компрессор станциясы Кр АЗ көлігінің рамасына монтаждалған.

2Д – 12Б дизель – моторының газдарымен ұңғыны игерудің технологиялық процесі арнайы дайындықты қажет етпейді, өйткені барлық аспалы жабдықтар СД – 9/101 компрессорлы станциясында монтаждалған.

ІЖҚ – нан шыққан газдармен ұңғыға күрделі жөндеу және игеру жұмыстарын жүргізу үшін ЯМЗ – 238 «Татра» дизель – моторынан іріктелініп алынған газды пайдалануға арналған қондырғының жалпы көрінісі 5.2 - суретінде көрсетілген.

5.2 – сурет. ЯМЗ-238 дизель – матордан шығатын газдармен ұңғыны игерудегі және күрделі жөндеудегі қондырғы.

1,2 – шығатын газдарды шығаратын келтеқұбырлар; 3,5 – шығарылатын газдардың жиылатын коллекторы; 4 - СД-9/101 компрессордың жиылуы; 6 – 2-ВМ-4-9/101 компрессордың шығарушы сықағыштың құбырөтпесі; 7 - 2-ВМ-4-9/101 компрессордың шығарушы сықағыштың құбырөтпесі; 8 – бақылаушы термометр(0-120 ⁰С); 9 – диаметрі 168 мм жұқа қабырғалы болат құбыр; 10 – шығатын газдарды жинақтаушы; 11 - ЯМЗ-238 дизель – матордың өшіргіші.

Сөндіргіштен 11 (глушитель) шыққан газ температурасы 70...80 С, келте құбырлардан бірінен соң бірі орналасқан газ жинағышқа 10 жіберіледі, онда кокстің, қаракүйенің және майдың бөлінулері жүреді. Газдардың ұлғаюына байланысты температура бастапқыдан 30% -ке төмендейді.

Ары қарай зиянды газ (жарамсыз газ) келте құбыр 2 арқылы жинағыш коллекторға 3 түседі. Одан диаметрі 168мм алты жұқа қабырғалы болат құбырлары 7 бойымен 2 – ВМ – 4 – 9/101 компрессорының 1 –ші сатысына түседі. Ауа жинақтағыштың барлық термоэкранды құбырларының торабы жақтауда монтаждалады да КрАЗ көлігінің рамасымен байланысады, онда СД – 9/101 компрессорлы станциясы монтаждалған. ІЖҚ – нан шыққан газдармен ұңғыны игерудің, ұңғыны күрделі жөндеудің, дизель – мотор – компрессор – ұңғы болып жабық циклі бойынша ІЖҚ – нан шыққан газдарды пайдалану арқылы жөндеу жүргізуде кәсіпшілік тығыздаудың оптималды технологиясын құрастырылды. Бұл технология еңбектің қауііпсіз жағдайын минималды шығындармен орындайтын және үрдістің ыңғайлылығын қамтамасыз етеді. 2Д – 12БС дизель – моторының коллекторының немесе ЯМЗ -238 дизель – моторының сөндіргішінен шыққан зиянды (жарамсыз) газдарды іріктеу автоматтандырылған тәртіп бойынша жүреді. Мысалы, 2 – ВМ – 4 – 9/101 компрессоры 9м/мин газдарды іріктейді, ал қалғаны атмосфераға тасталынады. 900...1000 айн/мин тәртібі бойынша жұмыс істейтін ЯМЗ - 238 дизель – моторын таңдағандағы оның газ қорының коэффициенті 1,47...1,64 – ті құрайды.

Белгілі бір мөлшерде тазартылған және салқындатылған шығарылатын газдар 40...50 С 2 – ВМ4 – 9/101 компрессорының қабылдауыш келте құбырына түседі, ары қарай бұрғыланған ұңғыға сорап – компрессоры құбыр арқылы өтеді. Дизель – мотордан шыққан газ құрамындағы қалдық оттегінің мөлшері 2,1...2,9% - ті құрайды, бұл НДА – 5,0/101 азотты қондырғыларға қарағанда бірнеше есе аз.

Дизель – моторларддың шығарылған газдарды бұрғылау қондырғысының күштік білігінде және арнайы техникада (атап айтқанда, СД – 9/101 компрессорлы қондырғыларда), мұнайгаз өндірісінің қажеттіліктеріне пайдалану келесі мәселелердің шешілуін талап етеді:

• отынның толық жанбауынан қалатын өнімдерден (қаракүйе, кокс) және картер майының қалдықтарынан шығарылған газдарды тазартуды жүргізу;

• дизель–мотордың коллекторындағы шығарылған газдың температурасын компрессордың 1 – ші сатысының қабылдануына дейін қажетті температурада салқындату.

Отынның толық жанбауынан қалатын өнімдерден (қаракүйе, кокс) және картер майының қалдықтарынан жарамсыз газды тазарту мәселесі екі тәсілмен жүзеге асады:

циклонды сепараторларда тарлы тазартқыш көмегімен. Соңғысында шығарылған газдар коллектолардан немесе сөндіргіштен бірінен соң бірі орналасқан үш рет ауыстырады, яғни жылдамдықтың нөлдік белгіленуін өтеді. Мұнда механикалық қоспалардың максималды тазаланады. Осымен қатар, қосымша тазарту жоғары коллекторларда (қосымша газ жинағыш) жүреді.

Технологиялық жабдықтың маңызды тораптарының бірі болып, шығарылған газды пайдалану арқылы ұңғыны игеру үшін жүргізілетін бұрғылау кезінде пайдаланылатын, стационарлы және айналмалы тығыздағыштар болып келеді.

Көмірсутек шикізатын өндірудің әлемдік тәжірибесінің анализі ұңғылардағы апаттық жағдайлар жарылыстарға алып келеді. Сондықтан мұнайгаз өнеркәсібінде ауа орнына инертті газдар қолданылады, бірінші орында азотты айта кеткен жөн, бізді қоршаған ауа мұхиты негізі екі компоненттен тұрады: азот (80%) және оттегі (20%). Басқа қоспалар көлемі бойынша болмышы, сондықтан олардың әсерін ескермеуге болады. Осылайша, негізгі мәселе ауадан оттегінің 20% алып тастаудың және инертті азотты алудың оңтайлы әдісін қолдану. Қазіргі кезде мұнай мен газды өндіруде кеңінен қолданылатын азотты пайдаланудың бірнеше жолы бар. Мысалы, Stewart Stevenson фирмасының азотты қондырғысында азот – 195 С температурада сұйық күйде тасымалданады, сосын оны +20 С температураға дейін жылытады (газға айналдырып), кейіннен 105 МПа қысым кезінде ұңғыға айдайды. Қазіргі кезеңде фирма сұйық азотты булландыру үшін жетекті қозғалтқыштың газдарының жылуын, сулы және майлы жүйелердің жылуын кәдеге асырып жатыр. ІЖҚ – нан шығатын газдардың азотын оны тазарту жолымен және салқындату жолымен пайдалану басқа құрастырғыштармен іске асады. Сонымен ең тиімдісі шығарылған газдардың азотын қолданатын қондырғылар ыңғайлы.

Негізгі әдебиет: 5 [35-63,132-144 бет]

Бақылау сұрақтары:

1. ІЖҚ – нан шыққан газдармен ұңғыны игеру мен күрделі жөндеу үшін қолданылатын қондырғылардың конструкциялық ерекшеліктері.

2. ІЖҚ – нан шыққан газдармен ұңғыны игеру күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізетін технологииялық жабдықтар.

3. ІЖҚ – нан шыққан газдарды қолдану арқылы ұңғыны игеру технологиясы.

4. ІЖҚ – нан шыққан газдардың азотын компромирлеу үшін қолданылатын қондырғылардың жетілуінің негізгі бағыттары.

№6 Дәріс тақырыбы.

2.2 Мұнай және газды тасымалдаудағы және сақтаудағы энергия қорын үнемдеу технологиясы. Газ құбырларының компрессорлы станцияларындағы (КС) екіншілік (қалдық) энергия қорлары (ЕЭҚ) және оларды пайдаланудағы негізгі бағыттар.

ЕЭҚ және оларды пайдаланудағы негізгі бағыттар.

2.2.1. Магистралдық газ құбырларындағы КС – дағы жолшыбай газдың көздері және оны пайдаланудың негізгі бағыттары.

ЕЭҚ және КС – ғы ЕЭҚ энергия түрлері жанармай, жылулық және ЕЭҚ артық қысымы болып бөлінеді.

Газ өндірісінің қажеттіліктеріне кететін табиғи газдың шығындарының түрлерін қарастырайық:

Поршенді және газтурбинді газ айдағыштар агрегаттар (ГАА) үшін отынды газы 80...85%; өз қажеттіліктерінің электростанциялары және қазандықтар үшін 2%; КС – тің технологиялық қажеттіліктері үшін (шаңұстағыштарды желдету, ГАА іске қосу – тоқтату және басқалары) 3...4%; газ құбырларының тізбекті бөлігін және жерасты газ қоймасы үшін 1...3%; шығындар және КС мен газқұбырларын жұмсалатын ескерілмеген шығындар (тесік және ілмекті – реттеуші арматура жұқалығынан болатын шығындар, апатты тоқтату және т.б.)9...11%7. Бұл шығындарды талдасақ өндірістегі газдың орны толмайтын шығындарың 15% - ін құрайды.

Барлық жылу пайдалы түрде жұмсалатыны белгілі. Шығындар әрдайым болып тұрады, сондықтан оны азайту газтурбиналық қондырғылардың (ГТҚ) үнемділігін жоғарлатудың негізгі мәселесі жобалау және оны пайдалану барысында ескеріліп отырады.

Жалпы жағдайда белгілі режимде 1кг жанған отын газы үшін ГТҚ – ның жылулық балансы келесі теңдеу арқылы табуға болады:

мұндағы:

q₁ – пайдалы қолданылған жылу, ГТҚ білігінде механикалық жұмысқа айналады; қазіргі заманғы ГТҚ – да q₁ =22÷32% деңгейінде табылады; q₂ – шыққан газдар арқылы жоғалған жылудың шығыны; қазіргі заманғы ГТҚ – да q₂ = 60÷70% - ті құрайды - ГТҚ – да жанған отын жылуынан; q₃ – жанған отынның химиялық толықсыздығынан болатын жылу шығыны (1,5-2%); q₄ – жанармайдың жылу шығындары, ол турбинадан шығатын газдардың кинематикалық энергиясының шығынына эквивалентті:(0,2-0,3%); q₅ - жанармайдың жылу шығындары, ол қондырғының тығыздалмағандығынан ауаның шығыны мен үйкелістен болатын механикалық шығындардың қосындысына эквивалнтті (2...2,5%); q₆ – ГТҚ – ға кірер кездегі ауаны жылытуға арналған жүйені қосқан кезде остік компрессорлардың жетегіндегі жылудың шығыны (2...4%); q₇ - конвекция мен радиация жолымен қоршаған ортаға жылудың шығындалуы (0,5...0,8%); q₈ – подшипниктердегі майды қыздыру және оны салқындату жү йесіндегі жоғалған жылу шығыны (0,4...0,5%); q₉ – ГТҚ – ды іске қосу және өту режимдерінің жұмыстары қалыптаспаған жылулық жағдай кезінде және корпусты, регенераторды, жүйе мен ГТҚ – ның тоғысуын (жай күйде =0) қыздыруға кеткен жылулық шығындар.

ГТҚ - ң жылулық балансын (6.1) құрайтын көрсеткіштерді талдау кезінде ГТҚ – да жылуды қолданудың ыңғайлылығын жоғарлату үшін ең алдымен пайдалы қолданылатын жылуды q көтеру керек, және жану өнімдеріне кететін жылулық шығындар (газтурбиналы газ айдағыш аграгаты) екіншілік энергия қорларын үнемдеушілік негіз - ГТҚ – да жанған отын өнімдерімен шығып кететін жылу q2

ГТҚ – дан шығатын газдардың жылуын магистралды газтурбиналардағы КС – да жылуын рационалды пайдаланудың негізгі бағыттары:

• КС – ны және елді мекенді жылы сумен, жылумен қамтамасыз ету үшін ыстық суды және буды алу, жылжымайларды жылытуға газдардың 7-15% - ін қолдану;

• КС – ның қажеттіліктері үшін және шығарылған газдардың 20-25% - ын қолдану арқылы қосымша электр жетекті агрегаттары үшін электрэнергиясын өндіру;

• Шығарылатын газдардың 25-30% жылуын пайдаланып, тасымалданатын газды салқындату; осылайша, ГТҚ – нан шығатын газды КС магистральды газқұбырларында ұтымды пайдаланудың мүмкін бағыттары: жылулық энергияны алу, суықты өндіру, қосымша механикалық энергиянв алу, электрэнергияны өндіру(6.1 - сурет).

6.1 – сурет. Магистралдық газ құбырларының КС – дағы ГТҚ – нан шығатын газдардың жылуын қайта пайдаланудың негізгі бағыттары

Қазіргі кезде жоғарыда көрсетілген бағыттардың ішінен КС – ның жылулық ресурсын пайдалануға соңғы үшеуі жатады.

КС – ның технологиялық қажеттіліктері үшін басқа энергия түрлері керек болғаннан кейін және ЕЭҚ өндірісінен келесілерді пайдаланудың негізгі бағыттары анықталды: қосымша механикалық, электрэнергиясын өндіру; тасымалданушы газды салқындату; КС – ның жылумен жабдықталуы және сыртқы тұтынушылардың (елді мекенді, өндірісті және ауылшаруашылық обьектілері) жылумен қамтамасыз етілу

ҚР экономикасындағы мұнай-газ секторындағы ең маңызды мәселелердің бірі, ол табиғи газдарды тасымалдауда энергия қорларын үнемдеу технологиясын дамыту.

Табиғи газдарды тасымалдаудағы энергия қорын үнемдеу технологиясын дамытудың негізгі бағытының бірі, олардың қорларын үнемдеу және олардың ішінде ГТҚ-ның отын шығынын азайту.

Газ тасымалдайтын мекемелердің құрамында көптеген компрессорлы станциялар( КС) бар, осы КС-дың 85%-нан көбісінде әртүрлі қуаттылықатағы газтурбиналы қондырғылы ГТҚ газайдайтын агрегаттар (ГАА) қолданылады.

Мәліметтеріне қарағанда үлкен диаметрдегі (фкуб1020...1420мм) магнетральды газқұбырларда энергожетектің 85,5%-ГТҚ және 13,5 % электроқозғалтқыштар.

Поршенді жетекті ГАА-тар газмотокомпрессорлар. 1%-ды құрайды. Осы үш түрлі энергожетекті ГАА-дың өздеріне тән артықшылықтары және кемшіліктері бар.

Газ турбиналары жетектер:

• Автономды, бұл жағдайда отын ретінде айдалатын газ қолданыады;

• Бірнеше шамадағы қуаттылықты бір агрегатқа бағыттайды;

• Салыстырмалы түрде үлкен емес кіші өлшемдерге ие;

• Табиғи газдың бағасы төмен болған жағдайда өте жоғары нәтижелі;

ГТҚ-дың кемшіліктері:

• Уақыттың өтуіне байланысты ПӘК 10...20% азацтып, ол 0,20...0,25-ке жетеді.

• Атмосфераға шығарылатын газдардың деңгейі жоғарлайды. Мысалы ГТҚ-10-ның номинал қуаттылығы 10000 кВт, 80...90 мың жұмыс сағатынан кейін оның қуаттылығы 8000...9000кВт-ты.

Электрожетек:

• Пайдалануға және қызмет еөрсетуге өте қарапайым

• Жөндеу аралық жұмыс қоры 150мың.сағат

• Қоршаған ортаға тигізер әсері аз.

Электрожетекті ГАА-тардың кемшіліктеріне мыналар жатады:

• КС орналасқан жерде арзан электр энергиясын қажет етеді;

• Қысымдық айдалатын газ көлемінің ТРАНСЫЗДЫҒЫ

Поршенді ГАА:

• ПӘК жоғары 35...36%- аралығында

• Газды сығымдауды өте жоғары дәрежеде қамтамасыз етеді.

Поршенді ГАА-дың кемшіліктері:

• Агрегаттардың қуаттылығының аздығы;

• Металсыйымдылығының үлкендігі;

• Жөндеуаралық жүрісінің төмендігі, ол шамамен 5...6мың.сағат.

Компрессорлы станциялардағы жетектері түрінің мүмкіншіліктерін пайдалана отырып олардың сенімділігін, нәтижелігін және КС-ның ПӘК арттыру мақсатында ГАА-ды газтурбиналы және электржетектерінен жабдықтайды.

ГТҚ-дан шығарылатын газдардың негізгі жылунергиясын үнемдеу технологиясы

КС-дағы табиғи газшығындарын талдау немесе оған аудит жасау өте қажет, осылардың арқасында материалдың және энергетикалық шығындарды азайтуға болады. КС-дағы барлық айалатын табиғи газдар көлемін тауар тасымалдайтын және КС-дың өз қажеттілігіне қажет деп бөлуге болады.

Газтурбиналы КС-да пайдаланылатын (%-да) газдардың құрамын қарастырайық. КС-ғы газ негізінен екі бағытта жұмсалады: өз қажеттіліктеріне (негізгі және қосымша өндіріске) және технолголиялық шығындар (жоғалу). Оның ішінде 80...85% көлемдегі табиғи-газ және газтәріздес отындарды ГТҚ-лар пайаланады. КС-ғы ГТҚ-ды пайдалануда жану камерасынан жанып шыққан газдардың жылуын толық пайдалана алматынымызды тәжірбиелер көрсетуде. Газтурбиналы ГТҚ қондырғыларда қолданылатын табиғи газдың құрамы (%-те) төмендегі суретте келтірілген.

		КС-ға табиғигаз шығындары (100%)
Өз қажеттіліктер үшін (85...95%)				Технолгиялық жоғалу потент(5...15%)
Негізгі өндіріске (80...90) -отынгаз (77...87) -іске қосуға және тоқтатуға қажет газ (1,5) -БӨА-ры үшінгі газ (1,5)			Қосымша өндіріске ( 3-5) -қазандыққа, ұстаханаға КСғы тұрмыстық қажеттілікке (1) элекртстанциялардың өз қажетіліктеріне қажет ( 2...4)		Технологиялық жоғалу (5...15) -қатынастық біріктірілген жерлердегі тығын (4...В) -коллекторлардан шығару жоғалуы (0,5....1,5) -технологиялық аппараттардандан шығару (жоғалу) (0,5)

Газ тасымалдауда әр секунд сайын жылу жоғалады. Сондықтан бүгінгі күндерде түктін газдарының жылуын қайта пайдалану әдістері нақты және толық мүмкіндіктер береді, әсіресе КС-дың өндірістік және тұрмыстық бөлмелерін жылумен ыстық сумен, ауамен қамтамасыз ету және әртүрлі жылыжайлар (теплица) жақын орналасқан мекендерді жылумен қамтамасыз етеді.

Газды құбырлар арқылы тасымалдауды энергиясақтау технологиясын бірнеше топтарға бөлуге болады.

1. ГТҚ-дың конструкциясын жетілдіру, мысалы агрегаттарды жасағанда жаңа типтегі ыстыққа төзімді материалдарды пайдалану.

2. Жанған өнімдер жылуын толық кешенді түрде пайалану екінші энергия қорларын. Қазіргі заманғы технологияларды пайдалану әсіресе жылуды регенирациялау арқылы ПӘК-ті 20....40%-ға көтеру. ГАА-ды қолданғанда

3. Әртүрлі жетектерді пайдалану газ турбиналы және электрқозғалтқыштарды.

4. Қабатты регенираторға қазіргі заманғы жетілдірілген конструкциямен ауыстыру мысалы ГТҚ-да қолданылып құбырлы регенераторларда ПӘК- төмен

5. КС- жабдықтарына техникалық диагностикалық әдістері мен құралдарын пайдалану арқылы газқұбырларының жұмыс режимдерін қолайластыру.

Қазіргі кездері екінші энергия қорларын ЕЭҚ қайта пайдаланудың әртүрлі бағыттарына қарағанда жұмыстар жүргізуде.

ГТҚ+БКҚ жүйелеріндегі энергия үнемдеу технологиясы.

Табиғи газды магиетральды газқұбырлар арқылы тасымалдауда энергия қорларын сақтаудың негізгі бағыттарының бірі ол КС-да( ГТҚ) және бу газды қондырғыларды (БГҚ) қисындастыру;

ГТҚ мен БГҚ-ды біріктіргенде:

• Отынның жануына қолайлы жағдай жасау арқылы жанған өнімнің жылуын қайта пайдалану нәтижелігін арттыруға болады. Ауаның артық еселігі аз болсада, ГТЦ+БГҚ үшін α=1,05, керісінше ГТЦ үшін α=1,3....1,8.

• КС-ның ПӘК өседі.

• Ыстыққа төзімді қалақшалы газтрубаларын қажет етпейді, агрегатты жөндеу аралық қоры артады. Жанған өнімнің температурасы газтрубина кіре берісте 700...830°С , бутурбасына кіре берістегі бу температурасы 450...480°С ( қысым 4,0...4 МПа) құрайды.

Негізгі әдебиеттер: 1.[5-7,47-48 бет.]

2.[204-211,215-220 бет.]

3.[175-179 бет.] 8 [4-5 бет.]

Бақылау сұрақтары:

1. КС магистральды газ құбырларындағы КС ЕЭҚ – ң негізгі түрлерін атаңыз?

2. КС ГТҚ – ның шығарылатын газдарының негізгі жылу жоғалуларын атаңыз?

3. ГТҚ – да 1кг отын газының сығылуындағы отын газының жылулық балансы қалай анықталады?

4. КС,ГТҚ шығарылған газдардың жылуын рационалды пайдаланудың негізгі бағыттарын атаңыз?№№№

№7 Дәріс тақырыбы

2.2.2. КС –да қосымша механикалық және электрлік энергияларды өндіру.

Бу турбиналы қондырғыда электр энергиясын өндіру үшін шығатын газдардың жылуын пайдаланушы КС – дағы газтурбиналы қондырғының принципиалдық схемасы.

Шығарылатын газдардың жылуын пайдалану әдістерін қарастырайық.

ГТҚ – ның жылуынан қосымша қуат алу үшін қолданылатын принципиалды сұлбасы 7.1 суретте көрсетілген. Қондырғы екі контурдан тұрады: ГТҚ және жылуды пайдаға асыру контуры. Мұндай жұмыс схемада ГТҚ – дан қосымша 20...30% қуат алуға мүмкіндік береді. Осы сұлба бойынша ыстық газдар турбинадан кейін қазандыққа (К) түседі, мұнда қысыммен (атмосфералыққа жақын) турбинадағы артық ауа есебінен отынның қалдығы жанады. Қазандықта температура жоғарылайды және алынған жылу қазандвқта будың пайда болуына жұмсалады, сол арқылы бу конденсациялы бу турбинасына (Т) түседі. Келтірілген жылудың пайдалану газы және булы циклдарда іске асады. Біріктірілген қондырғының ПӘК – і, букүштік ГТҚ қондырғыларына қарағанда өте жоғары болып келеді.

7.1 – сурет. Бу турбиналы қондырғыда электр энергия өндіріу үшін, шығатын газдардың жылуын КС – да пайдаланатын газтурбиналы қондырғының принципалдық сұлбасы:

К – осьтіккомпрессор; КС(ЖК) – жану камерасы; Т – турбина; Н(С) – сықағыш(айдағыш); Т_п (Т_б) – бу турбинасы; К_н – конденсатор.

Газ циклінде пайдаланған жылуды беру қыздыру арқылы немесе бугенераторына берілетін суды ГТҚ - дан шыққан газ арқылы бу қыздырады. Мұндай қондырғылардың ПӘК – і мына теңдеумен табылады:

(7.1)

мұндағы: – ГТҚ – да өндірілген қуат;

– бу турбинасының білігінен алынған қуат;

Q – құрамдас қондырғыдағы отынның жылуының қосынды шығыны.

КС – ның ЕЭҚ келешектегі бағыты - КС – ны электрмен қамтамасыз ету және электр энергиясын өндіру үшін пайдалану. Осымен қатар, ГАА (газайдағыш агрегат) шығарушы жолында орналасқан утилизатор қазандығы (УҚ) пайда болған бу, бу турбинасына келеді, ол газайдағыш үшін қолданылатын қосымша жетек немесе басқа газайдағыштардың жетектері үшін пайдаланылады. Мұндай бугазды цикл (БГЦ) пайдалану 42% - ға дейін жетеді. Жай жағдайда УК, төмен қысымды бу (≤1МПа) өндіреді, ол КС – ның түрлі қажеттіліктеріне пайдаланылады. «Солар Интернейшнл» фирмасымен (АҚШ) ГТҚ базасында «Центавр» және «Марс» құрамасы бутурбиналы қондырғылар шығарған, олар газ айдағыштар жетегіне арналған.

Бу және газ турбиналары бір жіне бөлек жүктемелелі жетекті іске асырулары мүмкін, мысалы, айдамалаушы және электоргенератор. Бугазды циклдің ыңғайлы ПӘК – і ГТҚ (бу және газ) үшін 37 және 44 – ті құрайды. Пайдаланушы жылуды КС түрлі мақсаттар үшін агрегаттардың газдарын УК – на жібереді, онда бу турбинасының жұмыс істеуі үшін бу өндіріліп тұрады. Мұнан басқа, бұл буы газ турбинасының ағынды бөлігіне бүрку үшін де пайдаланады, және де КС - ға жақын орналасқан обьектілерде технологиялық мақсатта қолданылады. ГАА–ның газтурбиналарынан шыққан газдармен регенераторлардағы циклдік ауаны қыздыруға қолданылады, қыздырылған ауа жану камерасына беріледі. Регенераторларды қолдану ГАА – ның отын шығынын 25% - ға дейін азайтады.КС ЕЭҚ пайдалануы кезіндеагрегаттардың жанармай газын қыздыруға, КС – ның бөлмелерін жылу құрылғылары арқылы қыздыру үшін, табиғи газды кептіру және оны күкірттен тазалау үшін, және де абсорбиондық қондырғыларда поршенді қозғалтқышқа берілетін ауаны суыту және оның ПӘК – і мен қуатын арттыру үшін пайдаланылады.

Соңғы кездері когенерация процесіне көп көңіл бөлініп жүр, яғни бір отын көзінен жылулық, электрлік, механикалық энергияларды бірігіп өөндіру.

ТМД елдерінде топ – топтпмаланған бугазды қондырғылар игерілуі, сыналуы және сериялық шығарылуы газайдағыш агрегаттарға ГПА – Ц -16, ГПУ – 16, ГТН – 16, ГТН – 25, ГТН – 25А және электрогенераторларына жетек ретінде пайдаланылады.

Турбогенераторлы қондырғының негізгі пайдалану агрегаты болып утилизациялы турбогенератор (ТГУ) (7.2 сурет), кемелік типтес, болып келеді. Кемелік утилизациялы турбоқондырғыларды блоктық түр арқылы іске асырылады. Мұндай ТГУ актив типті турбинадан, тісті редуктордан және өздігінен қозатын генератордан тұрады.

Турбина, редуктор және генератор ортақ фундаментте орналастырылған, конденсаторы қойылған және буды соратын ілулі эжекторы бар. Турбина бір екі тәжді жылдамдық доңғалақты реттеу сатысынан және бес сатылы УТГУ қысымы қыздырылған булармен және қаныққан булармен жұмыс істеуге арналған. Қуаты 6 МВт ГАА шығатын газдардың жылуын пайдаланылатын, УТГУ үшін бушығарғыштығына сыртқы ауа температурасының әсер етуі және алынатын электр қуаты N әсерін зерттеген.

УҚ – ның бушығарғыштығы және ТГҚ – дағы алынатын электр қуаты N сыртқы ауаның температурасының жоғарылауымен қатар өседі.

7.2 – сурет. утилизиторлық ( пайдаға асырулық ) турбогенераторлық қондырғының принципалдық сұлбасы:

1 – электргенератор; 2 – бутурбинасы; 3 – ГТҚ; 4 – табиғи газды жылытқыш; 5 – утилизатор – қазан ( пайдаға асырғыш қазан ); 6 – буландырғыш; 7 – буды аса қыздырғыш; 8 – барабан ( атанақ ) – сейератор ( айырғыш ); 9 – циркулярлық ( айналымдық ) сорғы; 10 - шықйандылық сорғы; 11 – конденсатор;

Бугаз цикілінің ыңғайлы ПӘК – і:

, (7.2)

мұндағы: – агрегаттың мүмкін қуаты;

– утилизациялы бутурбинді қондырғының (УПУ) мүмкін қуаты;

– ГАА жоғалған қуаты;

В – табиғи газ шығыны;

– табиғи газдың жануының төмен жылуы, нәтижесі механикалық қуаты (УПУ - дың)

, (7.3)

мұндағы: D – бу турбинасындағы бу шығыны;

Н - изоэнтропиялық жылу берілісі;

- бу турбинасының ішкі ПӘК –і;

= 0,73...0,75;

- Механикалық ПӘК ( бу турбинасының)

= 0,98

УПУ – дың электр қуаты.

, (7.4)

мұндағы: - электрогенератордың электрлі ПӘК – і

= 0,98

УПУ – дың қаныққан буының шығыны:

мұндағы: G – утилизатор қазандығы газының шығыны;

- УҚ – ға кіретін жердегі газ температурасы;

– қаныққан бу температурасы;

- буландырғыштың салқындаған соңындағы температура айырмашылығы.

=25 С; r – бу жылуы;

Қызып кеткен буғада осыған ұқсас формула қолдануға болады:

мұндағы: – қызған будың орташа изобаралық жылусыйымдылығы

- қызған будың температурасы .

Негізгі әдебиеттер: 1[ 60,61;] 2 [219,220]; 3 [175-176]; 8[ 5...10]

Бақылау сұрақтары:

1. Электроэнергиясын өндіруге арналған утилизатор - қондырғының принциптік сұлбасы.

2. Утилизатор – қондырғысының принциптік сұлбасы.

3. УПГУ –дың бугазды циклының тиімді ПӘК қандай формуламен анықталады?

4. Утилизатор – бутурбинасы қондырғының тиімді механикалық қуаттылығы неге тең?

№8 Дәріс тақырыбы

2.2.3 Газ турбиналы газайдағыш агрегаттардағы (ГТГАА) ЕЭҚ-ын жылу энергиясын өндіру үшін (бу және ыстық су) пайдалану. ГТҚ-дан шыққан газдардың (бу және ыстық су) жылуын қолданудағы қазан-утилизатордың принципті сұлбасы.

Бу және ыстық сумен ГАА- ның (газ айдау агрегатының) қуатын арттыру.

Магистральды газ құбырларының КС ЕЭҚ утилизациялау жолдарының бірі болып суды немесе буды регенерациялау үшін ГАА қалдық газдарының жылуын қолдану болып табылады.

Компрессордың шыға берістегі диффузорға суды бүркуін береді, одан су көптеген ұсақ тамшыларға бөлінеді, бұл тамшылар жану камерасына кіргенге дейін тез буланып кетеді. Энергетикалық ГТҚ-лар үшін ауа қысымының арту дәрежесі П_к=12…14 компрессордың ауа тракт ішіне шашырататын судың максимал көлемі ауа шығымын 8-10%-ін құрайды да, ГТҚ қуаты біршама өсуі мүмкін. Сонымен бүрік судың 1%-ті (ауа шығынының) ГТҚ қуатын 4%-ке арттрады. Су бүріккеннен кейін ГТҚ-ның жалпы қуаты 22…40%-ке дейін көтеріледі. ГТҚ-дан шыққан газбен, утилизациялық жылуалмастырғыштағы бүркілген буды қыздыруда қондырғының қуаты сәл өскеннен оның ПӘК-і бастапқыға қарағанда төмен болады. Жүргізілген зерттеулерге қарағанда, суық суды ГТҚ-дан жану камераларына бүркуде турбина алдындағы температура 500⁰C болғанда қондырғы қуаты 7,6%-ке көтерілетіні, ал турбина алдындағы температура 700⁰C болғандаоның қуаттылығының өсуі 4…5% аспайды екен. Энергетикалық тұрғыдан қарағанда, ГТҚ-да ҚҚ (қазан қондырғыларын)пайдалануда буды бүрку өте тиімді, себебі бұл жағдайда қуаттылықпен бірге ПӘК те өседі. 11,7% шамадағы буды бүркуде (турбина алдындағы температура 850⁰C, ауа сығылу дәрежесі 6 тең болғанда) температура 670⁰C дейін азаяды және ПӘК 22%-тен 30,5%-ке дейін көтеріледі.

ГТҚ-дан шығатын газдардың жылуын қолдану кезінде жылу энергиясын өндірудегі қазан утилизаторының принципиалды сұлбасы.

ГТҚ-дан шығатын газдардың жылуын қайта пайдаланудың мүмкін варианттарының бірі қазанды-утилизаторларымен ыстық су және буды өндіретін қазанды-утилизатордың сұлбасы 8.1-суретте көрсетілген. Қазанды-утилизатордың құрамына алты секция кіреді – ГТҚ-ның әрбір газ өтетін қорында үш секциядан. Бу генератор режиміндегі қазанды-утилизатордың жұмысы кезінде утилизатор секция-2 экономайзердің қызметін атқарады, ал қалған бес секциялардағы-3 бу түзілу процессін жүзеге асырады. Қоректендіру суы насоспен 1 кран арқылы 6 және ары қарай 2 секциясымен өтіп, біраз жылытылып 9 шүмек арқылы барабанға 5 өтеді. Циркуляциялау насосы 4 су булы қоспасын 13 шүмек арқылы екі сол жақ секцияға жіберіліп, одан қоспа шүмек 12 арқылы параллель үш оң жақтағы үш секцияға жіберіледі. Кейін шүмек 14 арқылы булы су қоспасы қайта барабанға 5 келеді.

Қазан-утилизатордың жылыту режимінде жұмыс істеуі, сұлбадағы келесі элементтерді қосқанда іске асады: ыстық сумен қамтамасыз ету насос 19 жүйесі, кері аққан суды 18 және 15,17 шүмектер арқылы утилизатордың параллель алты секциясына береді, қыздырылған су 11 және 16 шүмектерден алынады (8.1 сурет).

8.1 – сурет. Газтурбиналды қондырғыдан ( ГТҚ ) шығатын газдың жылуын пайдаланудағы жылу энергиясын ( буды немесе ыссы суды ) өндірудегі, қазанды – утилизатордың принциталдық сұлбасы; 1 – қоректендіру сорғысы; 3 - утилизатордың секциясы; 4 – циркуляциялық сорғы; 5 – барабан(атанақ); 6,18 – ысырмалар; 19 – жылуландыру жүйесінің сорғысы.

Суды қондыруға және буды алуға жұмсалған қалдық газдардың тиімділігін, сонымен қатар ГТҚ-ның ПӘК (η_еГТҚ) анықтау, екіншісі шығарылған жылудың ПӘК-ін анықтау.

η_{е ГТҚ}=N_гту\BQ_нρ; (8.1)

η_утил=Q_қолд\ BQ_нρ; (8.2)

Мұндағы N_гту – ГТҚның тиімді қуаты; Q_қолд – ҚС ға утилизацияға кеткен жылу мөлшері; BQ_нρ- ГТҚ-ның жану камерасына берілген жылу мөлшері.

Мұндағы бірінші көрсеткіш турбоагрегаттың жылуды механикалық жұмысқа айналдырғанын сипаттаса, екіншісі утилизация жүйесінің бар екенін және оның даму дәрежесін көрсетеді.

Жылуды утилизациялаудың тағы бір түрі – ГТҚ-дың компрессорларына электржетекті желдеткіштермен ауаны үрлеу, қазан-утилизаторынан алынған буды жану компрессорына бүрку арқылы газ турбиналы қондырғының қуаттылығын арттыруға және экономикалық көрсеткіштерін жақсартуға болады.

Негізгі әдебиеттер: 2 [217…219 бет]; 8 [20…22бет.]

Бақылау сұрақтары:

1. КС-шығып жатқан газдардың жылу энергияларын тиімді және рационалды пайдалануға болады?

2. ГТҚ қуаттылығын арттыру үшін жылу энергияларды қалай пайдалануға болады?

3. Бу алуға және суды жылытуға жұмсалған қалдық газдардың нәтижелілігін бағалау үшін қандай көрсеткіштер пайдаланылады?

4. Бу және ыстық су өндіру үшін ГТҚ-дан шыққан газдардың жылуын пайдаланатын қазан-утилизаторының принципиалдық сұлбасы.

5. ГТҚ-ның жану камерасына, газ турбинасына және компрессордың ағындық бөліміне бүркетін суды ысыту үшін шыққан газдың жылуын пайдалану не береді?

№ 9 дәріс тақырыбы.

2.2.4. КС-дағы қалдық жылуды тасымалданатын табиғи газды салқындату үшін пайдалану.

Технологиялық газды аса қатты салқындату үшін суықтық өндіру. Тоңазытқыш қондырғының технологиялық сұлбасы. Тасымалданатын газды біріктіруші салқындату жүйесі.

Қазіргі КС-да табиғи газды сығымдау алдында салқындату жұмыстары жүргізіледі. КС-дан шыға берістегі газ температурасы қоршаған орта температурасына тең немесе соған жақын болуы қажет, аса қатты салқындату КС-дан сығымдау дәрежесіне байланысты орташа салқындату 50…70^oC, теңгерілімдеу алдындағы газ температурасы -20^oC-тан -50^oC-дейінгі аралықта болады.

Қазіргі кездегі тасымалданатын газды салқындату, магистральдық газ құбырларының өткізгіштігін арттыру мақсатында жасалады.

Газды тоңазытқыш машиналарда (ТМ) салқындату үшін КС-да ЕЭҚ-ды қолданады. Газды салқындату белгілі ауаны салқындатып, жүйеде (АСЖ) аппараттардың көмегімен болады. АСЖ-ның қуаттылығы 1200кВт құрайды. АСЖ-ге қажетті жетек қуаттылығын КС ЕЭҚ-нан алуға болады. Бұл газ өнеркәсібінде газды тасымалдауда қолданылатын бу компрессорындағы ТМ-ға келтірілген шығындар көбейеді, сондықтан КС-дың магистральды газ құбырларында газды салқындату үшін сулыаммиакты ТМ ЕЭҚ қалдықтарын пайдаланады.

Келешекте КС-магистральды газ құбырлардағы ТМ турбодетандрлі агрегаттар (ТДА) ГАА-дан шыққан газдардың жылуын пайдалану болып отыр.

Мұндай қондырғылардың түрлеріне байланысты ПӘК 30…36%-ті құрайды, демек ГАА ПӘК орташа 7%-ке өседі. Жылу пайдаланғыш ТДА-ды ТМ-лар өнеркәсібінде көптен қолданылады.

Газ конденсатты кен орындарда, кептіру және газ конденсатын бөлу операциялары бір процессте өтеді – төменгі температуралы сепарациялау (ТТС).

ТТС-ғы қондырғыда суық өндіру үшін пропанды және аммиякты турбокомпрессорлар қолданылады. ТТС қондырғы буландырғышынан буланған аммияк (9.1сурет) 0,18 МПа қысымда және -23-тен 18^оС темпрературада аммиякты тоңазытқышқа және сұйықты құрғақ айырғышқа ОЖ-2 қарай бағытталады және ол компрессорда өз қалпына келеді.

9.1 – сурет. Тоңазытқыш қондырғының технологиялық сұлбасы:

ТК-1 – аммиакты, турбиналы, компрессорлық агрегат; ПС-1(АЫ-1) – ауалы тоңазытқыш компрессор; ЭЛ(ТЖ) – тізбекті жанағыш; А₂ – газтәріздес аммиак; А_ж(А_с) – сұйық аммиак.

Конденсирленген аммияк бойлық ресиверге, одан кейін буландырғыш арқылы ТТС қондырғысына келеді.

Мұнайды әртүрлі технологиялық процестерге өндіріп өңдеулерде және көмірсутекті газдарды тасымалдауда, сол сияқты химиялық және мұнай өңдейтін өндіріс орындарында тоңазытқыш машиналар қолданылады. ТТС қондырғыларнда газ конденсатты қоспаларды салқындату арқылы құрғақ газ және сұйық көмірсутектер алады.

Сұйық көмірсутекті және ылғалды газдан бөлу мақсатында қолданылатын тоңазытқыш машиналардағы табиғи немесе жолшыбай мұнай газ қысымы 7…4 МПа-ға, температурасы z_o=-15...-30^oC дейінгі аралықта болады.

Жерасты құбырлар арқылы тасымалданатын газды тоңазытқыш машинасымен салқындату температурасы -2^oC-ден -4^oC-ге дейін аралықта болады.

КС-да газ екі сатылы жүйеде салқындатылады (9.2сурет). Біріншісі газды ауамен салқындататын аппарат (АСА), екіншісі тоңазытқыш машина. Сонымен аралас жүйеде арқа аудандардың климат жағдайлары ескеріледі.

Тасымалданатын газ 6…8 айлар ішінде АСА-мен салқындатылады. Тоңазытқыш машинаның ішінде келешегі бар машинаға турбокомпрессиялы тоңазытқыш машиналар жатады, олардың жұмыстық денесі пропан немесе пропан-бутанды қоспалар.

9.2 – сурет. Тасымалдайтын газды салқындатудың біріктірілген жүйесі:

1 – конденсатор; 2 – компрессор; 3 – ауалы салқындатылатын жылуалмастырғаш аппараттар; 4 – буландырғыш; 5 – компрессорлы тоңазытқыш машинасын реттеуші вентиль(шұра).

Абсорбциялы тоңазытқыш машина сырттан берілетін жылуды пайдаланады, машиналарды газ құбырларындағы КС жағдайында сыртқа шығарылатын газдардың жылулық қорлары өте көп, себебі ГАА-барлығы дерлік ГТҚ-дан жетек алады.

Мұнай өндіретін өндіріс орындарында, әр түрлі температуралық жағдайда суықтық алу үшін булы клмпрессорлы тоңазытқыш машиналардың каскадты циклдары қолданылады.

Негізгі әдебиеттер: 3 [176-177б]; 8[22-23б].

Қосымша әдебиеттер: 15 [40-42].

Бақылау сұрақтары:

1. Табиғи газдардың қандай салқындату жүйесі бар?

2. Газдарды салқындату үшін қандай тоңазытқыш машиналар қолданылады?

3. АСА және ТМ дегеніміз не?

4. Тоңазытқыш қондырғының механикалық схемасы?

№10 дәріс тақырыбы.

2.2.5. КС-да қалдық жылуды, жылумен жабдықтау және сыртқы тұтынушылар үшін пайдаға асыру.

КС объектілерін және елді мекендерді, ауыл шаруашылық тұтынушыларды (жылы жайда жеміс және көкөніс өсіруді) ыссы сумен жабдықтау үшін пайдалану.

КС - ЕЭҚ пайдаланудың негізгі бағыттарының бірі КС-ны және тұтынушыларды жылуменен жабдықтау , оларға елді мекендерге жылы жайлы көкөніс комбинаттарын (ЖКК) жатады. Бұл жағдайда ГАА-дың отынды пайдалану коэффициенті 50%-тен көбірек болады. Салыстыру үшін ГАА базасында жасалған бу-газды қондырғының ПӘК 40-42%-ке жететіні айта кеткен жөн. Жылытуға және ыстық сумен қамтамасыз етуге КС жұмсалған жылдық қордың орташа 8...15% екіншілік жылу қорын құрайды.

ЕЭҚ пайдалану үшін КС-да үлкен жылы жайлы көкөніс комбинаты (ЖКК). КС территориясында (10-12км қашықтықта) орналастыруға болады. КС-да ГАА шыққан газ қалдықтарымен өндіріс орындарын, КС-дағы тұрғын үйлерді де жылытуға болады.

Қазіргі уақыттары КС-қажеті үшін ЕЭҚ 4%-і қолданылса, келешекте бұл көрсеткіш деңгейі (ЕЭҚ пайдалану) 70-75% ке жеткізілу қарастырылуда. Жылы көкөніс комбинаттарында (ЖКК) қалдық жылуды пайдалану 20-28% құрайды. КС- да ЕЭҚ жылулықтың пайдалануды жақсарту үшін қолданылатын салаларда және тұтынушыларда жоғары дәрежелі жылу жабдықтарын, оның ішінде дәстүрлі қолданып жүрген су және су буын тасымалдайтын жабдықтар. Магистральды газ құбырларында ЕЭҚ қолдану бағыттарын талдау барысында энергетикалық, экономикалық түрде қарасақ өте тиімдісі ол КС, жылдық тұтынушыларды жылумен қамтамасыздандыру, бұл жағдайда ГАА-тын отын газын пайдалану коэффициенті екі есеге өседі.

ЕЭҚ пайдалануды одан әрі жақсарту үшін жаңа ғылыми техникалық жаңалықтарды өндіріске енгізу кажет, олардың көбісі отын энергетикалық қорларда (ОЭҚ) үнемдеуге бағытталуы тиіс.

Газды тасымалдауда ең бастылары төмендегіше:

• Газ айдайтын агрегаттардың отын басып регенирлеумен жылытқыштармен жабдықтау;

• Нагнетательдердің жетегі немесе электр генераторлары үшін бу газды қондырғыларды тұрғызу;

• Жылы көкөніс комбинаттарын жылумен қамтамасыз ету, балық шаруашылығына арналған жем өндіретін зауыттар және ауылдық тұтынушыларға;

• өндіріс орындарын және елді мекендерді жылыту.

ГТҚ-дан шығарылатын газдармен жылу комбинаттарын ғана жылытып қоймайды, сонымен қатар көмірқышқыл газымен өсімдіктерге тыңайтқыш ретінде, біржасушалы су өсімдігін (хлорелла) өсіру үшін де қолданады. (10.1 сурет).

10.1 – сурет. Хлореллерді өсіру үшін хлоллерлерді алудағы қондырғыдағы толықтырулықтың сұлбасы:

1 – қоректендіруші ортаны ағызудағы шүмектер; 2 – хлорелл үшін бассейн; 3 – сорғыш; 4 – дайын өнімді жинақтаушы; 5 – қабылдау клапаны; 6 – ағызу клапаны; 7 – вентиль(шұра); 8 – қоректендіруші ортаны дайындаудағы бак.

ГТҚ-дан шыққан газдағы СО₂ құрамы 1…7% құрайды. Хлорелланы өсіруге арналған қондырғы (10.1 сурет) бассейннен 2 қоректендіру ортаны дайындайтын бақтан 8 және дайын өнімді жинағыштан 4 тұрады. Бассейннің негізі ретінде қуыс каналды құрылыс пайдаланады. ГТҚ-дан шыққан газ кіргізу коллекторы арқылы осы қуыс каналға енеді, 30-40^oC- дейін салқындатылады, жылуын суспензияға береді де қабылдағыш клапанға 5 бағытталып, ауаумен араласып және коллектор арқылы барабанды құбырға келеді. Газды аулы қоспа су өсімдігінің суспензиясын 1 ығыстырады, әрі көмірқышқыл газ еріп, сұйықтыққа айналады. Бассейнде өсімдік суспензиясы өзінің концентрациясына жеткеннен кейін шүмек 6 арқылы дайын өнім жинайтын ыдысқа 4 алып келеді.

Негізгі әдебиеттер: 3 [176-177б]; 8 [24-27;140-149б].

Бақылау сұрақтары:

1. Магистральды газ құбырларындағы КС-ғы ЕЭҚ пайдалану аймағы?

2. Энергетикалық, экономикалық тұрғыдан КС-ғы ЕЭҚ-дың жеңіл таралатын бағыттары қандай?

3. КС ЕЭҚ-ның пайдалану жолдарын жақсарту үшін қандай шаралар қарастырылады?

4. Өсімдіктерге тыңайтқыш есебінде берілетін көмірқышқыл қоректендіргіш дегеніміз не?

№11 дәріс тақырыбы