4. Перадумовы стварэння Вялікага княства Літоўскага.

Сярод мноства фактараў, якія садзейнічалі ўзнікненню новай дзяржавы, можна выдзеліць наступныя:

1. Развіццё сельскагаспадарчай вытворчасці, рамяства, гандлю, рост гарадоў. Усё гэта спрыяла ўзбагачэнню мясцовай эліты, якая і стала ініцыятарам утварэння новай дзяржавы, каб абараніць сваю маёмасць і статус. Акрамя таго, назапашаныя і новыя рэсурсы дазвалялі арганізаваць абарону і пашырэнне дзяржавы.

2. Паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства, сацыяльных супярэчнасцей паміж саслоўямі. Сацыяльныя супярэчнасці і сілавыя спосабы іх вырашэння выклікалі патрэбу ў грамадскім парадку. У самім саслоўі феадалаў таксама абвастрылася барацьба за панаванне. Усё гэта выклікала грамадскую патрэбу ва ўтварэнні дзяржавы, якая б заканадаўча абмежавала грамадска небяспечныя разбуральныя працэсы, якія праяўляліся ў знішчэнні людзей і матэрыяльных каштоўнасцей.

3. Неабходнасць барацьбы са знешняй небяспекай. Такая небяспека зыходзіла найперш ад мангола-татараў і крыжакоў, а таксама галіцка-валынскіх і польскіх князёў.

Утварэнне Вялікага княства Літоўскага было звязана з новым цэнтрам, Навагрудкам, які падчас супрацьстаяння рускіх зямель крыжакам і татара-манголам быў адносна бяспечнай тэрыторыяй.

Першым літоўскім князем лічыцца Міндоўг (1230–1263), які па запрашэнні навагрудскіх баяр стаў княжыць у Навагрудку. У 1251 г. Міндоўг ахрысціўся ў каталіцкім абрадзе, а ў 1253 адбылася яго каранацыя. Веў барацьбу з Лівонскім і Тэўтонскім ордэнамі, у 1260 г. разбіў іх войскі каля воз. Дурбе. Аб’яднальніцкую справу Міндоўга прадоўжылі Войшалк (1264– 1267), які ў 1264 г. Заваяваў Нальшаны і Дзяволтву (тэрыторыя сучаснай Літвы) і пашырыў тэрыторыю ВКЛ і Трайдзень (1270–1283) — у 1277 г. каля Гародні і Слоніма разбіў войскі татараў і рускіх князеў, у 1278 г. разбіў лівонскіх рыцараў, ваяваў з Польшчай.

Новы перыяд тэрытарыяльнага пашырэння і ўмацавання дзяржавы звязаны з князем Віценем (1293–1316). У час яго княжання абвастрылася барацьба з крыжакамі. У канцы ХІІІ – пач. ХІV стст. адбылося непрацяглае ўсталяванне немцаў у Полацку. Палачане звярнуліся за дапамагой да князя Віценя, які ў 1307 г. вызваліў Полаччыну ад немцау і далучыў яе да свайго княства. Лічыцца, што менавіта Віцень увеў у ВКЛ княжацкі герб “Пагоня”, сімвалізуючы абарону дзяржавы ад заваёўнікаў (з 1348 г. – дзяржаўны герб ВКЛ).

Княжанне Гедыміна (1316–1341) адзначаецца большай унутрыпалітычнай стабільнасцю і тэрытарыяльным ростам дзяржавы. Межы княства пашырыліся амаль на ўсю беларускую тэрыторыю. У склад ВКЛ увайшлі Берасцейская зямля (1315), Віцебскае княства (1320), каля 1326 – Мінская і Пінская землі і, праз шлюб Любарта (Дзмітрыя) Гедымінавіча з дачкою валынскага князя, – уся Валынь. Гедымін змагаўся супраць маскоўскага князя Івана Каліты за ўплыў на Пскоў і Ноўгарад. У 1323 г. перанёс сталіцу ВКЛ з Навагрудка. Вільня хутка зрабілася моцным эканамічным і палітычным цэнтрам дзяржавы. Пасля смерці Гедыміна ў Вільні застаўся княжыць яго малодшы сын Яўнут. Але тое, што Віленскі пасад заняў не старэйшы з Гедымінавічаў, выклікала разлад сярод братоў. У 1345 г. браты Альгерд і Кейстут ажыццявілі дзяржаўны пераварот. Яўнут быў змешчаны з вялікакняжацкага пасаду і высланы ў Заслаўскае княства.

З гэтага часу пачаўся перыяд дыярхіі, панавання двух – Альгерда і Кейстута. Браты падзялілі тэрыторыю дзяржавы на 2 часткі: Кейстут атрымаў заходнюю палову – Жамойць, Гародню; Альгерд – усходнія землі. У час княжання Альгерда (1345–1377) па-ранейшаму галоўная небяспека заставалася з боку крыжакоў. Альгерд і Кейстут для барацьбы з імі нярэдка аб’ядноўвалі сілы, але іншы раз стрымаць крыжакоў не ўдавалася. Так, у 1348 г. у бітве каля ракі Стрэва (прыток Нёмана) нямецкія рыцары разграмілі войска Альгерда і Кейстута. Паспяховай пры Альгердзе была ўсходняя палітыка. Выступіўшы з антытатарскай праграмай збірання земляў Русі, ён здолеў хутка распаўсюдзіць свой уплыў да ўладанняў Масквы і да нізоўяў Дняпра. Зрабіў тры паходы на Маскву (1368, 1370, 1372 гг.) З беларускіх земляў у к. 40–50-х гг. XIV ст. Альгерду падпарадкаваліся Бабруйск, Рэчыца, Чачэрск і Прапойск. У выніку паспяховай бітвы з татарамі на р. Сінія Воды (1362 г.) да ВКЛ была далучана тэрыторыя Украіны. Увогуле пры Альгердзе тэрыторыя дзяржавы ўзрасла ўдвая, а беларускія землі былі амаль усе аб’яднаны. Беларуская мова набыла статус дзяржаўнай.

Пасля сябе Альгерд пакінуў 12 сыноў ад двух шлюбаў. Найбольш здольнымі з іх былі Андрэй Полацкі ад першага шлюбу з віцебскай князёўнай Марыяй і Ягайла – першы сын ад шлюбу з цвярской князёўнай Уллянай. У дзяржаве зноў пачаліся міжусобіцы: паміж Андрэем Полацкім, Ягайлам і Кейстутам вялася дынастычная барацьба за вялікакняжацкі трон. У выніку князь Андрэй Полацкі вымушаны быў пакінуць Полацк і заключыць саюз з Маскоўскім князем Дзмітрыям Данскім, з якiм у 1380 г. удзельнiчау ў Кулiкоўскай бiтве супраць татара-манголаў. Іншых удзельнікаў гэтай барацьбы Ягайла таксама вераломна нейтралізаваў. Па яго загаду быў забіты князь Кейстут.

У 1385 г. у Крэўскім замку (цяпер вёска Крэва ў Смаргонскім раёне Гродзенскай губерні) адбылося падпісанне акта пра аб’яднанне Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Ягайлу кракаўскія паслы афіцыйна прапанавалі заняць польскі каралеўскі пасад і ажаніцца з 12-гадовай каралевай Ядзвігай. Пры гэтым ён павінен быў выканаць наступныя ўмовы: прыняць каталіцтва і перавесці ў гэтую веру сваіх яшчэ не ахрышчаных братоў, вярнуць землі, страчаныя Літвой і Польшчай, і, нарэшце, “назаўсёды далучыць свае Літоўскія і Рускія землі да каралеўства Польскага”. Ягайла выдаў Прывілей, па якім феадальная знаць каталіцкага веравызнання атрымала неабмежаванае права валодання і распараджэння сваімі вотчынамі, а таксама вызвалялася ад выканання шэрагу дзяржаўных павіннасцей. На праваласлаўных феадалаў, што вялi сваю радаслоўную з беларускiх, украiнскiх, рускiх зямель, гэты прывiлей не распа­ўсю­джваўся. Другiм актам, такiя ж прывiлеi, дыскрымiнацыйныя для праваслаўнай царквы, атрымаў i каталiцкi касцёл у Лiтве. Гэтыя акты мелi значныя адмоўныя наступствы для ўсёй гiсторыіВКЛ. У той час яны выклiкалi рэзкае незадавальненне з боку праваслаўнай знацi Лiтвы i Русi, якое скарыстаў Вiтаўт. Пры падтрымцы апазiцыйнага праваслаўнага баярства, а таксама Ордэна, Вiтаўт захапiў Гародню i Навагрудак, неаднойчы пагражаў Вiльнi. Падзеi паказалi Ягайле неабходнасць кампрамiсу, каб не страцiць наогул уладу над землямi Лiтвы i Русi. Ён вымушаны быў пайсцi на пагадненне (1392 г. Востраўскае пагадненне, Востраў, недалёка ад Лiды), на падставе якога ўлада ў Вялiкiм Княстве пажыццёва перадавалася Вiтаўту як “Вялiкаму князю Лiтвы i дзедзячу Русi”. Ягайла намiнальна захоўваў тытул найвялiкшага князя Лiтоўскага, але Востраўскае пагадненне ў параўнаннi з Крэўскай унiяй давала дзяржаве пэўную самастойнасць. Атрымаўшы вялiкакняжацкую ўладу, Вiтаўт засяродзiўся на яе ўзмацненнi. Лiквiдуючы або замяняючы князёў найбольш аўтаномных удзелаў, ён зрабiў важныя крокi да палiтычнай цэнтралiзацыi дзяржавы. Ен наладжваў грандыёзны i дастаткова авантурны план пасадзіць на золатаардынскі пасад Тахтамыша, які знаходзіўся у Літве, і, згодна з летапiсам, заўчасна выдаў Вiтаўту ярлык на кiраванне ўсiмi рускiмi землямi (у тым лiку i Маскоўскiм вялiкiм княствам). Але вялiкае войска Вiтаўта было ўшчэнт разбiта татарамi ў 1399 г. на р. Воркле. Тым не менш у гэты час Вітаўт здолеў канчаткова ўключыць у ВКЛ Вязьму і Смаленск. І калі на нейкі час былі ўрэгуляваны дачыненні з Маскоўскай дзяржавай, Ноўгарадам і Псковам, стала магчымым пачаць барацьбу з Тэўтонскім Ордэнам. Вялікае Княства і Польшча супольна выступілі супраць Ордэна. Генеральная бітва адбылася каля прускай вёскі Грунвальд 15 ліпеня 1410 г. Разам з польскім войскам Ордэну супрацьстаялі 40 харугваў з земляў ВКЛ, у тым ліку 28 – з беларускіх земляў. У бітве, адной з буйнейшых у сярэднявечнай Еўропе, ордэнскае войка было разгромлена. Крыжацкая агрэсія скончылася падпісаннем Торуньскага міру 1411 г., паводле якога ўсе гарады, захопленыя па першым этапе вайны, Ордэн вяртаў саюзнікам-пераможцам і выплочваў грашовую кантрыбуцыю. Жамойць пажыццёва перадавалася Вітаўту. У другой палове свайго доўгага княжання Вітаўт дамогся найбольшых знешнепалітычных поспехаў. Ён безупынна намагаўся замацаваць незалежнасць ВКЛ ад Польшчы. У 1420-я гг. у арбіце яго уплываў знаходзіліся Крымская і Заволжская арды. У саюзе з ім былі Маскоўскае княства, Пскоў, Ноўгарад, Цвярская і Разанская землі. Магутная балта-славянская дзяржава прасціралася ад Балтыйскага да Чорнага мораў. У часы Вітаўта дзяржаўнае жыццё праходзіла ў беларускіх нацыянальных формах. Усе найважнейшыя пасады займалі выхадцы з Беларусі. Сам Вітаўт і шляхта размаўлялі па-беларуску, на беларускай мове вялося і справаводства. М. Гусоўскі назваў гэты час “залатым векам” ВКЛ.

Наступны пасля Вітаўта вялікі князь літоўскі Свідрыгайла (1430–1432) абапіраўся на беларускіх, рускіх і ўкраінскіх феадалаў праваслаўнага веравызнання. Гэта выклікала супраціў каталіцкай партыі грамадства. Пачалася грамадзянская вайна (1432–1439). Свідрыгайла страціў свой пасад і быў вымушаны бегчы ў Полацк. Пры падтрымцы Ягайлы ўладу атрымаў Жыгімонт Кейстутавіч (1432–1440), брат Вітаўта. Яго прызналі і Літва, і заходнебеларускія землі. Полацкая, Віцебская і іншыя ўсходнебеларускія землі, уся Украіна засталіся на баку Свідрыгайлы. Жыгімонту дапамагалі польскія аддзелы, Свідрыгайлу – ліфлянцкія рыцары. Дзяржава часова падзялілася на Літву і Русь. Пры гэтым на баку Свідрыгайлы было нямала католікоў (ды і сам ён быў католік), а на баку Жыгімонта – нямала праваслаўных. Гэта была барацьба не столькі нацыянальна-рэлігійная, колькі сацыяльная – змаганне княска-баярскіх партый за сваё дамінуючае становішча ў краіне. Маючы колькасную перавагу, Свідрыгайла не здолеў яе плённа выкарыстаць. Зыход барацьбы быў вырашаны Прывілеем, выдадзеным Жыгімонтам (Трокі, 1434). Гэтым актам эканамічныя правы каталікоў і праваслаўных урауноўваліся. Ураўняўшы правы ўсіх зямель дзяржавы, прывілей спрыяў кансалідацыі ўсяго баярства, аб’яднанню Літвы і Русі. Тым самым вялікая колькасць паплечнікаў Свідрыгайлы нейтралізавалася, выйшла з барацьбы. Разам з тым поўная супярэчнасцей палітыка Жыгімонта памножыла партыю яго праціўнікаў, і ў выніку змовы ён быў забіты. Смерцю Жыгімонта абрывалася на вялікакняскім пасадзе лінія Кейстутавага роду.

У 1440 г. паны-рада ВКЛ абвясціла вялікім князем 13-гадовага сына Ягайлы Казіміра (1440–1492). Гэта было зроблена без паразумення з палякамі. Палітыка Казіміра Ягайлавіча была выразна скіраваная на стабілізацыю ўнутранага жыцця, умацаванне цэнтральнай ўлады. Гэта дасягалася дастаткова гібкай тактыкай князя у адносінах з князямі і ўладамі на месцах, якая спрыяла кансалідацыі і цэнтралізацыі дзяржавы. Асабліва важным быў Прывілей 1447 г. (т. зв. Казіміраў). Ён больш поўна і грунтоўна гарантаваў князям, панам і нават дробнаму баярству новыя правы і свабоды, аб’ядноўваючы такім чынам вярхі і сярэднія сацыяльныя групы. Вялікае значэнне мела зацвярджэнне Судзебніка 1468 (Судзебнік Казіміра), які стаў першай спробай усталяваць на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства адзінства прававых нормаў, абмежаваць самавольства суддзяў, узмацніць прававую ахову феадальнай маёмасці і ўвесці жорсткія нормы пакарання злачынстваў.

У 1447 г. са згоды паноў рады ВКЛ Казімір пажыццёва прыняў таксама і польскую карону. Гэта адмоўна адбілася на знешняй палітыцы Вялікага Княства. Засяроджаны на справах польскай кароны, Казімір адмовіўся ад актыўнай ролі ВКЛ на сумежжы ўсходнеславянскіх земляў, што адпаведна пакідала іх ў сферы маскоўскага ўплыву.

Аляксандр — вялікі князь літоўскі і кароль польскі (1492—1506). Веў войны з Маскоўскай дзяржавай, у якіх пацярпеў паражэнне. Даў феадалам Прывілей 1492 г., у якім абяцаў не прымаць важных рашэнняў без згоды рады. Пры Аляксандры сойм прыняў у 1505 г. збор законаў, вядомы пад назвай Радамская канстытуцыя. Канстытуцыя зацвердзіла ўсе ранейшыя саслоўныя прывілеі і правы шляхты і гэтым садзейнічала набыццю шляхтай статуса пануючага саслоўя ў дзяржаве.

Жыгімонт І Стары (1506—1548). Ваеннымі і фінансавымі рэформамі спрабаваў умацаваць дзяржаўную ўладу, што выклікала ўзброенае выступленне магнатаў і шляхты (1537 г.). Пры ім шляхта дамаглася роўных правоў з магнатамі, выбарнасці ў сойм. Быў уведзены Статут ВКЛ 1529 г. — збор законаў феадальнага права, напісаны на беларускай мове (адзін з першых у Еўропе сістэматызаваных збораў законаў). Юрыдычна замацаваў асновы грамадскага і дзяржаўнага ладу, парадак утварэння, склад і паўнамоцтвы дзяржаўных і судовых устаноў, прывілеяванае становішча шляхты і абмежаванне правоў сялян. Спрыяў цэнтралізацыі дзяржавы, умацаванню законнасці і пэўнаму абмежаванню феадальнага самавольства. У аснове Статута закладзены новыя прынцыпы: суверэннасць дзяржавы, адзінства прва, прэярытэт пісанага права.

Жыгімонт ІІ Аўгуст — вялікі князь літоўскі і кароль польскі (1548—1572). Апошні прадстаўнік дынастыі Ягелонаў.У час яго праўлення найбольшых поспехаў дасягнула Рэфармацыя ў ВКЛ, уведзены Статут 1566 г., напісаны на беларускай мове. У ім былі дапрацаваны нормы дзяржаўнага, судова-працэсуальнага і грамадзянскага права. Абвяшчалася прэзумпцыя невінаватасці.