2. Демократиялық үрдістердің даму тарихы

Демократия туралы ой-пікірлер ерте замандарда ежелгі шығыс елдерінде:

Мысырда, Вавилонда, Үндістанда, Парсыда, Қытайда пайда болды. Бұл елдерде

демократиялық идеялардың шарықтап дамып, сонымен қатар, құлдырап

төмендеген де кезеңдері болды.

Мысалы, ежелгі Қытай ойшылы Конфуцийдің б.з. дейінгі VI-V

ғасырларда “Ардақты, киелі билік ол біреудің тәуелдігі немесе біреудің

тәуелсіздігі емес, шынайы билік - ол өкімет пен жеке адам арасындағы өзара

тәуелділік” – деп айтқан пікірі демократияның қазіргі ұстанымына сәйкес

келеді.

Ежелгі Шығыс елдерімен бірге Қазақ даласында да демократияның

көптеген белгілері орын алды. Мысалы, сақтар қауымында патшалар болды,

бірақ монархия болған жоқ.

Егер бұл жағдайға ғылыми көзқараспен қарайтын болсақ – бұл

меритократия деп аталады. (Meritus – лат. дарынды, kratos - билік).

29

Меритократия – шығыстағы демократия ұстанымының ең алғашқы түрі болды.

Қазақ даласында осы демократиялық ұстаным ғасырлар бойы жалғасып келді.

Кейінгі кездерде қазақ дәстүрінде әрбір жаңа хан өзінің тумысымен емес,

болмысымен билікке жеткен, яғни, ел басқарушы ханның ұлы емес, халықтың

ұлы ретінде танылған ел ағаларының бірі көпшіліктің қалауы бойынша хан

болып сайланған.

Қазақ жерінің мемлекеттік құрылымындағы мұндай ерекшелікті өткен

ғасырлардағы орыс демократтары мен шенеуніктері де байқапты. Мысалы,

XVIII ғасырдың 30-40 жылдарында Ресей мен Қазақстан арасында қызмет еткен

елші А.И.Тевкелев: “Қырғыз-қайсақта… мұрагерлік жолмен хан болмайды,

сайлау арқылы ғана хан болады”, - деп атап көрсетеді.

Сол сияқты Орынбор губернаторы И.Неплюев 1748 ж. 26 тамызда Ресей

сыртқы істер коллегиясына жасаған ресми хабарламасында: “Бұл қырғыз-

қайсақта қалыптасқан салт бойынша ежелгі хан-сұлтан әулетінің өкілдері

мұрагерлік жолымен емес, халықтың сайлауы бойынша ғана хандыққа жете

алады”, - дейді.

Қазақ тарихында Жәнібек-Керей хандардан Абылай ханға дейінгі

аралықта бізге аттары мағлұм көптеген хандар өтті. Солардың барлығы да

ашық сайлау жолымен, халықтың қалауы бойынша ақ киізге көтеріп хан

сайланған.

Қазақ жеріндегі меритократиялық демократияның көптеген ұстанымдары

қазақ даласында кейінде де кең өріс алған. Бұл жөнінде көптеген мәліметтер

Әбіш Кекілбаевтың "Үркер" атты романында кеңінен баяндалған. Онда билер

бір аймақтың халқымен бірге жиналып, шиеленісті мәселелерді көпшіліктің

пікірін есепке ала отырып шешкен.

Бұл процестің маңыздылығы – халықтың пікірімен санасушылық

болғандығында.

Шығыс елдерімен, соның ішінде ежелгі Қазақ елімен қатар демократия

Еуропа елдерінде де кеңінен дамиды. Демократияның әртүрлі құрамдары,

жүйелері, сайланған орындары, жалпы мемлекеттік биліктің демократиялық

түрі алғаш рет Ежелгі Грекия мен Ежелгі Римде пайда болды.

Демократиялық мемлекеттің ең бірінші түріне Афины полисы жатады.

Полис - өз алдына мемлекет, біздің заманға дейінгі V ғасырда өмір сүрді. Онда

жоғарғы билік ұдайы шақырылып тұратын халық кеңесінің қолында болды.

Азаматтарға қатысты барлық әлеуметтік мәселелерді, ең аяғы, сыртқы саясатқа

дейін осы халық кеңесінде шешілді.

Полис халқы бірігіп әртүрлі демократиялық органдарды сайлау арқылы

қалыптастырып тұрды. Әділеттілік ұстанымдарын өте жоғары ұстанған орган –

ол халық соты. Халық соты он бөлімнен тұратын орган болды. Істің қандай

бөлімде қаралатындығы сот болатын күні жеребе салу арқылы құпия түрде

шешілетін. Бұл заңсыздыққа жол бермей, сотты әділ жүргізуге кепілдік

болатын.

Афинылық демократия әсіресе Периклдің басшылық еткен дәуірінде

(б.з.д. 490-429 жж.) гүлденіп өркендеді. Бұл кез афинылық демократияның

«алтын ғасыры» деп саналды. Периклдің басшылығымен билік жағынан

30

зорлық-зомбылыққа тыйым салынды, азаматтар қызмет орындарына тек сайлау

арқылы тағайындалатын болды, мүлік цензісінің қолдануы тоқтатылды.

Афиныдағы сияқты демократиялық мемлекет Ежелгі Римде де пайда

болды. Билікке төменгі таптың өкілдерін қатыстыру үшін халық трибунаты

қалыптасты. Бұл халық билігін білдіретін жаңа мемлекеттік орган болып

есептелді.

Бірақ Ежелгі Грекиядағы, Ежелгі Римдегі демократияға қазіргі

көзқараспен қарайтын болсақ, бұл елдердегі демократия ешқашан толық болған

жоқ. Себебі сайлауға дауыс беруге, шешім қабылдауға қатысатын адамдар тек

толық құқықты азаматтар ғана болды. Ал мыңдаған құлдар, кедейлер, тіпті,

қолөнершілер, әйелдер – толық азаматтар санатына қосылған жоқ. Кейін саяси

ғылымда демократияның бұл түрі «аристократия» деп аталатын болды. (aristo –

таңдаулы, kratos - билік).

Аристократия дегеніміз – билік ақсүйектер өкілдерінің қолында

болатын мемлекеттік басқару түрі. Аристократиялық және меритократиялық

басқарудың шынайы демократияның негізін қалауына тарихи мүмкіндік болған

еді. Бірақ тарихта билік басқаша жолмен орнықты. Құл иеленуші құрылыс

ыдырағаннан кейін, (әсіресе Еуропа мемлекеттерінде) меншіктік қатынастар

шиеленісе бастады, әлеуметтік топтар мен таптардың өзара қайшылығы

күшейді, мемлекет билеушілер әулеті қалыптасты. Саяси билік құрып,

мемлекет басқарып, оның өздері, әулеті үшін пайдалылығын, ұтымдылығын

байқаған патшалар билікті мұра ретінде өз ұрпақтарына бере бастайды.

Мысалы, Ежелгі Грекияда Іскендір Македон империясы пайда болды, Ежелгі

Рим империясы орнықты.

Бұл мемлекет басқару түрін саяси ғылымда монархия деп атайды.

Монархия – мемлекеттің жоғарғы өкімет билігінің жеке дара билеушінің

қолында болып, мұра ретінде кейінгі ұрпақтарына қалатын билік түрі. Бүкіл

дүние жүзінде ғасырлар бойы осы монархия орнатылды.

Сөйтіп, халықтың мемлекетті басқаруға қатысу мәселелері қиындай түсті.

Әрине, бұған қарсы күресте көптеген ғалымдар мен әр елдің жаңашыл

әлеуметтік топтары өз үлесін қосып келді.

1265 жылы ғана демократиялық ұстаным енгізу жолында адамзат

тарихында үлкен қадам жасалды. Осы жылы Англияның королі Генрих ІІІ

ағылшын серілерінің (рыцарьларының) қысымы бойынша корольдің билігін

шектейтін мемлекеттік орган – парламент құрылды. Парламент ол өкілетті

орган. Ел азаматтарының әрқайсысы өздерінің топтарынан осы органға

уәкілдер жіберетін болды. Нәтижесінде корольдің, яғни монархтың билігі

шектеліп, король өз билігін халық өкілдерімен бөлісуге мәжбүр болды.

«Парламент» деген сөздің негізі ағылшынша parlament –“кеңесу” деген,

французша -- parler “сөйлеу’ деген түсініктерді білдіреді. Парламент жоғарғы

сайланбалы өкілдік және заң шығаратын мемлекеттік билік органы. Сонымен,

тарихта корольдің бұрынғыдай жеке өзі шешім қабылдай алмайтын,

парламенттің пікірімен санасуға тиіс болатын кезең туды.

Парламенттің пайда болуының демократияның даму тарихында басты екі

маңызы болды. Біріншіден, осыған дейін дүние жүзіндегі барлық елдерде

31

мемлекет басқарудың тек бір ғана түрі - монархия болған болса, енді екінші

түрі пайда болды – ол конституциялық монархия. Мемлекет басқарудың бұл

түрі Англияда осы күнге дейін сақталып кейін басқа мемлекеттерге де тарады.

Мысалы, Швеция, Дания, Испания, Жапония және т.б.

Парламенттің пайда болуының екінші маңызы, ол демократия туралы

идеяны іске асырудың құралының, тәсілінің шығуы. Идеяны іске асыратын әдіс

болмаса, ол идея күйінде қала беруі де мүмкін. Парламент дегеніміз - тек

жоғарғы саяси биліктің түрі ғана емес, ол жалпы сайланбалы органдар жүйесі.

Мысалы, жергілікті сайлау органдары, мәслихат та парламенттік жүйе.

Демократияның дамуындағы келесі үлкен қадам 527 жылдан кейін

жасалып, 1792 жылы Францияда республика қалыптасты.

Республика дегеніміз - саяси биліктің негізгі жоғары органдары сайлау

арқылы ұйымдастырылатын мемлекет құрылысы. Мұнда монарх (патша,

король) жоқ. Биліктің негізгі органдары сайлау арқылы қалыптасады.

Францияда республиканың пайда болуы 1789 жылғы Ұлы Француз

революциясымен байланысты.

Мемлекет басқарудың республикалық түрі бұрын да тарихта болған.

Мысалы, көне Афины, немесе, орта ғасырлардағы Италияның көптеген

полистері республика болып аталды. Бірақ оларды басқаруға қоғамның барлық

мүшелері қатысқан жоқ, мемлекеттік билік тек ғана ақсүйектердің қолында

болды. Ал Франциядағы республика – тарихта алғаш рет қоғамның барлық

әлеуметтік топтарын, таптарын қамтитын мемлекет басқарудың түрі болатын.

Франция республика деген атаққа өз мағынасына, мәніне лайық ие болып

отыр. Бұл елде республика талай рет құлатылды, бірақ оны француз халқы

бірігіп қайтадан қалыптастырып, дамытып келе жатыр. Францияның қазіргі

конституциясы осыны көрсетеді, бұл «Бесінші республиканың конституциясы»

деп аталды.

Сонымен, парламенттің отаны – Англия болатын болса, республиканың

отаны – Франция. Ал дүниежүзіндегі қазіргі басты бағыт - республикалық

мемлекет қалыптастыру болып отыр.

Бүгінгі күні дүние жүзінде 150-ден астам республикалар бар, 30-ға жуығы

конституциялық монархия, шексіз монархия, теократтық діни республикалар

болып қалыптасқан. ХХ ғасырдың басынан бастап республикаға өту кең орын

алса, республикадан керісінше монархияға ауысушылық болған жоқ. Соңғы

кездегі монархиядан және тоталитаризмнен республикаға өткен мемлекеттер

Ливия (1969 ж.), бұрынғы КСРО-ның республикалары мен Шығыс Еуропа

елдері (1989-1991жж) және Непал (2008 ж.) болды.

Ал қазір дүние жүзіндегі мемлекеттердің қаншасын демократиялық

мемлекет деп есептеуге болады? Ол 70 мемлекеттей ғана, үштің бірі. Бұл көп

пе, аз ба?

Егер мемлекеттердің барлық саны арқылы есептейтін болсақ, бұл, әрине,

аз, үштің бірі ғана, ал тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл көп, себебі

тарихта ешбір кезде 70 мемлекет демократиялық болып көрген жоқ.

Сонымен, демократиялық даму жолының қазіргі кезеңдегі басты

нәтижесі, дүниежүзі мемлекеттерінің үштен бірінің демократиялық болуы.

32

Бұл біздің дәуіріміз демократия дамуының алғашқы ғана кезеңі екенін

білдіреді. Сол себептен Қазақстанның саяси өміріндегі демократияға

байланысты кейбір келіспейтіндердің неге демократияның даму деңгейі бізде

ойдағыдай емес деген пікірі, біздің ойымызша, асығыс айтылған пікірлер

қатарына жатады.

Сөйтіп, демократияның даму тарихына қорытынды жасайтын болсақ,

бүгінгі күні ол негізгі екі жетістікке жетті: біріншісі, әлемдегі барлық

мемлекеттердің үштен бірінің демократиялық болуы, екіншісі – 150-ден астам

мемлекеттерде республиканың орнығуы.