1. Дәстүрлі қатысушыларға ең алдымен халықаралық құқық пен

халықаралық қауымдастықтың басты субъектісі қатарындағы мемлекеттер

жатады. Мемлекет (ұлттық мемлекет) адамзат қоғамдастығы саяси ұйымының

әмбебап үлгісі ретінде халықаралық, сыртқы саясаттағы билік өкілеттіктерін

орындайтын, ұлттық мүдделерді қорғайтын және жүзеге асыратын,

халықаралық қатынастардың өзге қатысушылар арасындағы байланыстың кең

ауқымын бақылайтын егеменді саяси бірлік болып саналады.

Барлық мемлекеттердің негізін ұлттар құрайды, сөйтсе де халықаралық

қатынаста «олардың бірқатарының мәртебесі өзгелерге қарағанда жоғары»

(Б.Рассет, Х.Стар) болса – мемлекеттердің сөз жүзіндегі заңды теңдігі

(халықаралық құқық бойынша) олардың халықаралық аренадағы ұлттық

қуатының теңсіздігімен (экономикалық әлуетімен, саяси беделімен, жер

көлемінің кеңдігімен және басқалары) қайшы келеді, сондықтан іс жүзінде

мемлекеттің өз егемендігін қорғаудағы тең емес мүмкіндіктері құқықтық

теңдікке сәйкес келмейді. Бұл проблеманы шешудің нәтижелі тәсілі болып

халықаралық стратификация үлгісі саналады, ол төмендегідей түрге

бөлінеді:

148

1) Жоғарғы державалар (супердержавалар) – халықаралық жүйеге және оның

барлығы мүшелеріне сан және сапа жағынан ықпал етуге мүмкіндік беретін

барлық ресурстарды (адами, экономикалық, дипломатиялық, жағырапиялық

және әскери) иемденген мемлекеттер. Бұлар халықаралық саясатта жаһандық

“күш орталықтары” мысалы, “қырғи-қабақ соғыс” дәуіріндегі АҚШ пен КСРО.

2) Ұлы державалар - әлемдік дамуға елеулі ықпал ететін, алайда халықаралық

қатынастарға үстемдік жасамайтын мемлекеттер. Олардың нақты

мүмкіндіктері, өздерінің ролі белгілі бір аймақпен, мемлекетаралық

қатынастардың жекелеген саласымен шектеледі. Жаһандану жүйесінің

қалыптастыру мәселелерін шешу оларға байланысты емес. Бұндай мемлекеттер

аймақтық “күш орталықтары”, “квазижоғарғы державалар” болуы мүмкін,

қазіргі жағдайдағы – Ресей, Қытай, Ұлыбритания, Германия, Жапония.

3) Орта державалар – жақын маңайға берік ықпал ететін Қазақстан және

Еуропа мен Азияның біраз елдері.

4) Кіші мемлекеттер – халықаралық қатынастарға бәсең ықпал ететін, алайда

өзінің тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын сақтауға жеткілікті құралдарды

иемденген Нидерланды, Дания, Швеция, Австрия және тағы басқалары;

5) Шағын мемлекеттер – сапа деңгейі ретіндегі жер аумағының көлемі

бойынша шағын, халқының саны 1 миллион адамнан аспайтын Лихтенштейн,

Сан-Марино, Люксембург, Андорра және т.б.

2. Типтік (дәстүрлі) емес қатысушылар. Қазіргі уақыттағы экологиялық

проблемаларының өзектілігімен, ғылыми-техникалық прогресс әсерімен,

коммуникацияның дамуымен мемлекеттік емес (трансұлттық, типтік емес)

халықаралық қатынастардың қатысушылары әлемдік аренада іс-әрекет

жасаушылар; “екінші әлем” терминімен (Дж.Розенау) аталатын бұл

халықаралық ұйымдар, (трансұлттық корпорациялар, өзге де қоғамдық күштер

мен қозғалыстар) қазіргі кезде зор маңызға ие болып отыр.

Халықаралық ұйымдар - мемлекеттер ынтымақтастығының дамуы мен

халықаралық проблемаларды шешуге ықпал ету үшін халықаралық келісімдер

(жарғылар, статустар және басқа құрылтайшылық құжаттар) негізінде құрылған

үкіметаралық және үкіметтік емес сипаттағы тұрақты бірлестіктерді құрайды.

Тұтастай алғанда олардың пайда болуы қоғамдық өмірдің әртүрлі

салаларындағы ұлтаралық ынтымақтастыққа бетбұрысты, мемлекеттердің

функциялық ынтымақтастығы қажеттілігін білдіреді.

Халықаралық саяси ұйымдар әртүрлі негіздер бойынша сипатталады.

Мүшелерінің сипаты бойынша мемлекетаралық (үкімет аралық саяси

ұйым - ҮАСҰ) және (ҮЕСҰ) үкіметтік емес ұйымдарға бөлінеді.

Мемлекетаралық саяси ұйымдардың белгілері: мемлекеттің мүшелігі,

құрылтайшылық халықаралық келісім-шарттың, тұрақты органдардың болуы.

Қазіргі таңда 400-ден астам ҮАСҰ бар.

Бірінші ҮАСҰ болып Рейн кеме шаруашылығы жөніндегі тұрақты

комиссия (1815 ж.) құрылды. ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында

өнеркәсіп, техника, коммуникация салаларындағы мемлекеттер

ынтымақтастығы үшін ҮАСҰ-ғы өмірге келді. Олар: Халықаралық телеграф

одағы, Халықаралық өлшем және таразылар бюросы, Бүкіләлемдік пошта

149

одағы, өнеркәсіптік меншікті қорғау одағы); бірінші дүниежүзілік соғыстан

кейін – Ұлттар Лигасы және т.б. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі

мемлекеттердің жаһандану ынтымақтастығының тәжірибесі 1945жылы әмбебап

халықаралық қауіпсіздік ұйымы – қазіргі таңда 190-ға жуық мемлекетті

біріктіріп отырған Біріккен Ұлттар ұйымын (БҰҰ) құруға мүмкіндік берді.

БҰҰ жарғысына сәйкес оның 6 басты органы бар: