3. Ұлтаралық шиеленістер және оны шешу жолдары

Шиеленістердің көптеген түрлерінің ішінде әлемде неғұрлым кеңінен

таралғаны және неғұрлым өткірі болып ұлтаралық қатынастардағы шиеленістер

саналады. Әлемдік көлемде олар әрқилы аймақтарда орын алуда. Дүние

жүзіндегі адамдардың көпшілігі көп ұлтты мемлекеттерде өмір сүреді. Бүгінде

әлемде 2 мыңнан астам ұлттар мен ұлыстар, этникалық топтар, 200-ден астам

тәуелсіз мемлекеттер бар. Олар диалектілерімен қоса үш мың тілде сөйлейді.

Бірқатар елдерде (әзірге көп те емес) ұлтаралық шиеленістерге болжам

жасайтын арнаулы институттар жұмыс істейді. Олардың әрқайсысы өзінше

мамандандырылса да нақты қоғамдық себептерге негізделген қызметтерінің ең

жалпы бағыттарын атауға болады, олар:

1) Ұлттық сана-сезімнің өсуін есепке алу. Ұлттық өзіндік танымның дамуы

халықтың саяси және мәдени деңгейінен туындайды. Көптеген халықтардағы

интеллигенцияның, студенттердің, ұлттық кадрлардың үлес салмағының жедел

өсуі олардың ұлттық өзіндік танымының жоғарылауын “бағдарлайды”. Осы

аталған әлеуметтік этникалық топтардың мүддесіне құқықтық қолдаудың қағыс

қалуы шиеленісті жағдайға соқтыруы мүмкін.

2) Демографиялық процестер мөлшері. Оған өндіргіш күштерді ұтымды

орналастыру, бәрінен бұрын өндірісті барлық ұлттық аймақтарда тепе-тең

қалыпта дамыту мәселесі. Байқалып жүргендей халықтың онсыз да еңбек

ресурстарының аса азшылығы қалыптасқан аймақтарға басқа жақтардан жұмыс

қолдарының ағылуы шиеленістік жағдайларға әкеліп соқтырады.

3) Федерация шеңберінде автономиялар құқығының әртүрлілігі. Мысалы,

КСРО жағдайында автономияның 4 түрі болды: одақтас республикаға – 15,

автономиялық республика – 20, автономиялық облыс – 8 және автономиялық

округ – 10. Тәуелсіздік идеясы тұсында автономиялардың осындай әрқилы

мәртебесі дискриминация ретінде қабылданды. Одақтас республикалар мен

автономиялардың құқығы бірдей болмай алшақ тұрды, ал автономиялық

облыстар мен округтердің Конституциясы болған жоқ. Оларда тұратын

халықтардың ұлттық мүдделері мен құндылықтарын қорғау мүмкіндіктері

әрқилы болды.

4) Халықтың ұлттық мәдениеті мен ұлттық психологиясын мемлекет

деңгейінде талдау. Ұлттық мәдениет және психология саласы дербес құбылыс.

Мемлекет бір саяси режимнен екіншісіне өтуі мүмкін. Сөйтсе де бұдан

халықтың психологиясы өзгермейді. Ф.Энгельс айтқандай, “ұлттың ұлттық

тегі” өзгерістерге бәрінен аз тартылған. Осы заңдылықты еске алмайынша

мемлекеттің нәтижелі ұлттық саясатының болуы мүмкін емес.

Ұлттық фактордың тарихи тұрақтылығы, қоғамның әлеуметтік-экономикалық

дамуы және этнос өмірі арасындағы қатынастардың қайшылыққа соқтыру қаупі

бар. Яғни, ұлттық қатынастар саласында жалпы және жеке танылған даму

тенденциялары, заңдары қызмет етеді. Сондықтан оларды танып-білу өте

күрделі, сол себепті күтпеген жерден кездейсоқ туындаған шиеленіс болып

көрінеді.

137

5) Экономикалық факторлар, бастапқыда біз айтып өткеніміздей,

шиеленістердің негізгі себептерінің бірі, ол материалдық игіліктердің

жеткіліксіздігінен туындайды. Кейбір қағидадағыдай “таза ұлтшылдық”

болмайды, ұлтаралық шиеленістердің себептері экономикалық мәселелерге

тіреледі. Мысалы, елді орталыққа және провинцияларға бөліп, шет

аймақтардың экономикасының артта қалуына жол берілсе, әсіресе осы шет

аймақтар ұлттық азшылық сипатында болатын болса бұл ұлтаралық шиеленіс

тудыруы мүмкін.

Ұлттық қатынастарды үндестікпен дамытудың жолдарын талдағандағы

ең басты мәселе - ұлттар ынтымақтастығының негізі, ол қоғамды

демократияландыру болып табылады. Ұтымды ұлттық саясат жүргізудің

барлық басқа да жолдары қоғам өмірін демократияландырумен байланысты.

Себебі, әлемдік тәжірибе бойынша демократиялық принциптер жеке тұлғаның

ұлттық-этникалық жағынан қиянат көрмеуіне кепілдеме береді.

Ынтымақты ұлтаралық қатынастардың жоғарыда айтылған жолдары

айқын бағдарланған ұзақ мерзімді және тұрақты сипат алуы тиіс. Алайда, біздің

өмірімізге ақиқатпен қарағанда, әлемдегі әртүрлі мемлекеттерде ұлтаралық

шиеленістер орын алған фактілер көп кездесіп отыр. Сондықтан бұндай

жағдайларға саяси болжам жасайтын мекемелердің ұсыныстарын сарапқа

салып, ұлтаралық шиеленістерді шешудің төмендегі әдістері ұсынылады:

1. Біріккен экономикалық орталықтандырылмаған инфрақұрылым

ынтымақтастығын құру (келісім).

2. Мәдени инфрақұрылым келісімін құру (консенсус): қостілділік, ұлттық

мәдениет қоғамдары, халық шығармашылығы фестивалдары. Қазақстан

жағдайында – бұл Қазақстан халықтарының форумы, халықтар бірлігі

мен келісімінің Ассамблеясы. (Қазақстан халқы Ассамблеясы),

Қазақстанда өткізілген әлемдік және дәстүрлі діндер мен

конфессияларының жетекшілерінің съездері.

3. Аймақ ашықтығын ұлғайту: ішкі байланыстарды кеңейту, экономикалық,

мәдени және өзге де байланыстарды (туризм, спорт, ғылыми) дамыту,

яғни, “біздер - олар” принципіне өзіндік үлгіде қарсы тұру. Мысалы,

Қазақстанда басқа мемлекеттің қалаларымен ашық көлік қатынасын ашу

т.с.с.

4. Шиеленісті шешуде үшінші жақтың қатысуы. Шиеленіс асқынып,

қарсыластар бірімен-бірі татуласпаған жағдайда “үшінші соттың” қатысу

қажеттілігі туады. БҰҰ, ЮНЕСКО, ел басшыларының аумақтық,

мемлекетаралық шиеленістерді реттеуге қатысуы.

5. Ұлтаралық қатынастарды ізгілендіру. Шиеленісушілер арасындағы

келіссөздерге жұртшылықты, жазушыларды, ғылым мен өнер

қайраткерлерін, әйелдерді, ақсақалдарды, дін қызметшілерін қатыстыру.

Әсіресе, олардың бірлескен майдан құрып, нәсілшілдікке, құқық пен адам

бостандығын бұзушылыққа қарсы күресуі оңды нәтиже береді.

6. Саяси-әкімшілік әдістері. Ол федерализм мен аймақтық автономияны

құруды жақтайды. Мемлекет территориясында заң актілері аз ұлттық

халықты кемсіту тұрғысынан қабылданса, пайда болған шиеленісті

138

аймақтық әкімшілік құрылымына өзгеріс енгізуі арқылы реттеуге

болады. Мысалы, Ресей жағдайындағы автономиялардың жаңа

деңгейлерінің пайда болуы. Татарстан, Башқортстан, Бурят, Якут (Саха),

Қалмақ және басқалары.

7. Төтенше шара қолдану әдісі. Яғни, шиеленіс асқынған жағдайда

қолданылатын шаралар жүйесі: заңсыз әскери құрылымдардың

таратылуы, күштеуге кінәлілер есебінен немесе оған жол берген мемлекет

бюджетінен шығынды өндіру, шұғыл түрде қылмыстық іс қозғау.

Кінәлілерге қарсы ашық және табанды шараларды қолдамайтындар болса

да, осындай қадамға баруға болады, өйтпесе демократияны сылтауратып,

жағдайды ушықтырған элементтерді жазаламау, олардың бетімен

кетушілігі ақырында өкіметті әлсіретеді.

Ұлтаралық шиеленіс дағдарысынан шығудың неғұрлым тиімді және

негізгі әдістері осындай. Тұтастай алғанда бұл күрделі теориялық және

практикалық мәселе. Медицинадағы сияқты, оны емдеуге қарағанда , алдын алу

әлдеқайда нәтижелі. Ол үшін, ең алдымен шиеленістерді зерттеу және болжау

ғылыми орталықтары қажет. Сонымен бірге ұлтаралық қатынастар ахуалы көп

ретте, түгелдей болмаса да, саяси, демократиялық мәдениет деңгейіне

байланысты. Әлемнің әрқилы аймақтарында белгілі бір топтардың мүддесі

үшін қызмет ететін жалдамалы элементтер, лаңкестер, экстремистер ішінара

кездесіп отырады. Саяси мәдениеті мен білімі жоғары адам бұған жол бермесе

керек. Олай болса, қоғамда неғұрлым келісімді іс-қимыл болуы және

шиеленістер қиратушы сипат алмауы үшін қоғамның тұтастай дайындықта

болуы, әрбір азаматтың білімі, мәдениеті және гуманитарлық саяси деңгейінің

жоғары болуы қажет.