12 Кесте. Негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) бірқалыпты әдіс бойынша есептеу

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизацияның жыддык сомасы	Жинакталған тозу сомасы	Қалдык құны
Сатып алынған мерзімі: 1-ші жылдың аяғында	100000	18000	18000	82000
2-ші жылдың аяғында	100 000	18000	36000	64000
3-ші жылдың аяғында	100 000	18000	54000	46000
4-ші жылдың аяғында	100 000	18000	72000	28000
5-ші жылдың аяғында	100000	18000	90000	10000

Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол объектінің пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.

Амортизацияны (тозуды) орындалған жүмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы (амортизациясы) тек олардың пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жоғарыда сөз болған автокелік белгілі бір операцияларды (жұмыстарды) орындады делік, ал оның жүретін жолы 900000 километрге есептелген. Онда әрбір километрге есептелінетін амортизациялык шығындар сомасы төмендегідей жолмен анықталады.

(Бастапқы құн - жойылу құны) / Орыңдалатын жүмыстың болжамды мөлшері = (100 000 -10 000): 900000 км = 0,10 теңге

Егер пайдаланудың бірінші жылында автокөлік 200 000 шақырым (км) жол жүрсе, екінші жылы — 300000 шақырым жол жүрсе, үшінші жылы — 100000 шақырым, төртінші жылы — 200000 шақырым және бесінші жылы — 100000 шақырым жол жүреді деп шамаланса - амортизация жарнасын есептеу төмендегідей жолмен есептелінеді.

13 Кесте. Негізгі қүралдардың амортизациясын (тозуын) өндірістік тәсіл бойынша есептеу

Мерзімі	Бастап-қы құны	Екі еселенген амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған жылдық амор-тизацияланған сомасы	Айға есеп-телген амортизацияның сомасы (тенге)
Сатып алынған мерзімі:
1-ші жылдың аяғында	100000	40%х100000=40000	40000	3333
2-ші жылдың аяғында	100000	40%х60000=24000	64000	5333
3-ші жылдың аяғында	100000	40%х36000= 14400	78400	6533
4-ші жылдың аяғында	100000	40%x21600=8640	87040	7253
5-ші жылдың аяғында	100000	2960	90000	7500

Бұл кестеде жыдцық амортизация сомасы мен орындалған жұмыстың өндіріс процесіңде тікелей пайдалануымен байланысты екенін көреміз. Жинакталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.

Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау-кен өнеркәсібінде ең қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу тонна мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана пайдаланады.

Амортизацияны (тозуды) есептеудіңжеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында ендірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт әсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:

а) Кумулятивтік әдісі

ә) Азайып отыратын қалдық әдісі.

Кумулятивтік әдіс — латын тілінен аударғанда — өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл. Бірінші жылы объектінің бастапқы қүнының 5:15 бөлігіне амортизация есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы 2:15, бесінші жылы 1:15 бөлігіне.

Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін — 5, екінші жыл үшін — 4, үшінші жыл үшін —3, төртінші жыл үшін — 2, бесінші жыл үшін — 1 болатын бөлшек саны болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға (90000 тенге) кебейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.

Кестенің мәліметтерінен кумулятивтік әдіс бойынша есептелген амортизация сомасы объектіні пайдаланудың бірінші жылында күрт өсіп, соңғы жылдарында азайғанын көреміз.

4. Негізгі құрал- жабдықтарды есептен шығару:негізгі құралдарды кәсіпорыннан немесе кәсіпорынның балансынан басқа кәсіпорынға, жеке тұлғаларға сатқанда, тегін берілгенде өндіріске жарамай қалған жағдайда және т.б. жағдайда шығыс етіледі.Сонымен қатар тозу сомасы толық аударылып біткеннен кейін де есептен шығарылады және кәсіпорын басқа кәсіпорынға ұзақ мерзімге жалға беріліп, артынан сатып алынған жағдайда есептен шығарылады және табиғи және моральдық (сапалық) тозуына байланысты жою қажет болғанда; құрылыс жүргізгенде; кәсіпорында, цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жабдықтағанда; кеңейткенде;табиғи қиыншылықтар мен апаттардың нәтижесінде, пайдаланудың қалыпты жағдайлары өзгергенде; баланстан тегін бергенде; сыйлағанда;шаруашылықаралық және басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде (сатқанда), өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.

Негізгі құралдарды басқа кәсіпорыннан, ұйымнан, жеке тұлғадан сатып алғанда балансқа сатып алу құны бойынша кіріс етеді.Сонымен қатар негізгі құралдарды кәсіпорынға кіріс еткенде бастапқы баланстық құны бойынша кіріс етіледі.Кәсіпорынға немесе ұйымға негізгі құралдарды ағымдық құны бойынша да балансқа кіріс етіледі немесе баланстан шығыс етіледі.

Шаруашылық субъектілеріне негізгі құралдар сатып алу, сату, құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа субъектілер мен ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, тағы басқа жағдайлар арқылы келіп түседі.Бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға және олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша кіріске алынады.

Материалдық емес активтердің жіктелуі,бағалануы және есептелуі.

Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтердің есебі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің 28-стандартына сәйкес және субъектілердегі қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі шоттар жоспарындағы бірінші «Айналымнан тыс активтер»-деп аталатын бөлімнің 2700-бас шотының төмендегі бөлімше шоттарында жүргізіледі

Сонымен қатар Халықаралық қаржылық есеп стандарты бойынша материалдық емес активтер 38-стандартына сәйкес және субъектілердегі қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі шоттар жоспарындағы 27 бөлімшенің материалдық емес активтер деп аталатын кіші бөлімінің 2700- бас шотының төмендегі бөлімше шоттарында жүргізіледі:

2710- шот – Гудвилл

2720- шот – Гудвиллдың құнсыздануы

2730- шот - Өзге де материалдық емес активтер

2740- шот - Өзге де материалдық емес активтердің аммортизациясы және құнсыздануы

шоттарында жүргізіледі.

Шаруашылық субъектілерінде объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу тәртібі және олардың құрамы белгіленген заңдарға сәйкес тиісті нормативтік актілерде қарастырылады.

Жалпы материалдық емес активтер деп – белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, бірақ қандайда бір бағаға,құнды бағаланатын болғандықтан субъектіге үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтамыз.

Материалдықемес активтердің қатарына шаруашылық субъектінің сатып алған патенттері, лицензиалық сауда маркалары мен тауар белгісі, жер қойнауы мен электронды есептеуіш машиналарды және өндіріс жағдайындағы хабарларды пойдалану құқығы, гудвилл яғни фирма бағасы, өнеркәсіп үлгілері, ұйымдастыру шығындары тағы да басқалары жатады .

Материалдық емес активтер шаруашылық субъектілерінің балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтерды бастапқы құны бойынша анықталады:

• Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың шаруашылық субъектісі жарғылыққорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынатын материалдық емес активтердің блағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.

• Заңды тұлғалар мен жеке адамдардантегін,сый ретінде алынған материалдық емес сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады.

• Басқа шаруашылық субъектілерінде,заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан салытып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін дайындауға кеткен шығындар бағасы сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.

Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы құнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттардаакционерлік қоғамдар менжекешелендірілген шаруашылық субъектілерінде және басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген « Ноу-Хау» деген ұғымды келтіруге болады.

«Ноу-Хоу»- деп шаруашылық қызметі, яғни пайдаланылуы барысында субъектігетабыс беретін жаңа технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды ,құпия мәліметтерді ,айрықша құқықтарды, яғни жеке тұлғаның тұлғаның өзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.

(2730)-шотта Лицензиялық келісімдер- дегеніміз белгілі бір субъектінің

немесе заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші

субъектіге немесе заңды тұлғаға беруі болып табылады.

(2730)-шотта материалдық емес активтердің «Лицензиялық келісімдер» - деп аталатын түрі есептелінеді. «Лцензиялық келісімдер»-дегеніміз бір субъектінің немесе заңды тұлғанаң бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бір субъектіге немесе заңды тұлғаға беруі болып табылады.

(2730)-шотта материалдық емес активтердің «Бағдарламамен жабдықтау»- деп аталатын түрі есептеледі. Шаруашылық субъектісінің «Програмамен жабдықтау » -деп субъектінің алдағы уақытта атқарылатын жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттар мен мәліметтерді айтады.

Шаруашылық субъектісінде материалдық емес активтердің « Патент »-деп аталатын түрі есептелінеді. «Патент»-дегеніміз жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан адамға,топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады.

«Ұйымдастыру шығындары»- деп аталатын материалдық емес активтердің түрі бос шоттар кестенің (2730)-шотында есептелінеді. «Ұйымдастыру шығындарына» -шаруашылық субъектісін жаңадан ашу, құру кезінде жұмсалған шығындар, яғни субъектіні тіркеуден және оны тіркеуден өткізу үшін заң орындарынатөленген төлемдер ,банктерден есеп айрысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған, жарнамалар үшін төленген төлемдер және басқа да жұмсалған шығындар жатады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бугалтерлік есеп шоттары бас жоспарының (2710)-шотында материалдық емес активтердің «Гудвилл»-деп аталатын түрі есептеледі. Материалдық емес активтердің бұл түрін кейде «Фирма бағасы»- деп атайды «Гудвилл» немесе «Фирма бағасы»-материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар бір шаруашылық субьъектісі екінші бір шаруашылық субъектісін толығымен, түгелдей сатып алған кезде ғана пайда болады.

2. М.Е.А-дің амортизациясын есептеу есебі.

Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтер өздерінің пайдалануы барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы активтер тозғанға дейін, яғни субъектіде пайдаланылған уақыт аралығында пайда әкелуіқажет. Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда шаруашылық субъектісі табыс таппайтын болса, оларды актив қатарында есептеудің қажеті де болмайды және бұндай жағдайда оларды сатып алуға кеткен немесе басқадай шығындар жиынтығы субъектінің зияны болып табылады.

Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтерді пайдалану барнысында олардың құнының бір бөлігі ай сайын,яғни оның пайдалану мерзімінде өндіріс шығындарына қосылып отырады. Яғни, материалдық емес ативтердіңқұнына амортизациялық аударым есептеліп отырады. Амортизациялық аударым мөлшері материалдық емес активтердің бастапқы құнымен олардың пайдалану мерзіміне қарай анықталады. Материалдық емес активтер пайдалану мерзімі субъетінің қызмет атқаратын уақытынан аспауы керек. Егер материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтауға мүмкіндік болмаған жағдайда,амортизациялық аударым он жылға есептелінеді. Бірақ ол субъектінің қызмет атқару уақытынан аспауы керек.

Өз бетінше дайындалу сұрақтары

1. Негізгі құралдардың кірісі мен шығысын құжатқа енгізу

2. Негізгі құралдардың амртизациясын есептеу әдстері

3. М.Е.А. кіріске алу және шығыс ету есебін құжаттау

4. М.Е.А-дің амортизациясын есептеу есебі

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі