- •Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық универститеті
- •Алифатты қатардағы қосылыстардың органикалық химиясы
- •Алматы 2010
- •Қ ұрастырушылар: Ермағанбетов м.Е.,Чугунова н.И., Керімқұлова а.Ж. Алматы: ҚазҰту, 2010.117
- •© Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
- •Пәннің оқу бағдарламасы – syllabus
- •Контакттық ақпарат
- •1.2 Пән бойынша мәліметтер:
- •1.5 Пәннің қысқаша мазмұны
- •Тапсырма түрлері, атаулары және оларды орындау кестесі
- •1.7 Әдебиеттер тізімі
- •1.8 Білімді тексеру және бағалау
- •Оқу процесінің күнтізбелік кестесі
- •Модульдар бойынша және аралық бақылауға арналған сұрақтар тізімі
- •Аралық бақылауға арналған сұрақтар тізімі
- •1.9 Курс саясаты мен процедурасы
- •2 Активті таратылып берілетін материалдардың мазмұны
- •Курстың тақырыптық жоспары
- •2.2 Дәріс сабақтарының конспектілері
- •1 Дәріс. Кіріспе.Органикалық қосылыстардың жіктелуі
- •2 Дәріс. Химиялық байланыс, құрылым, реакцияға бейімділік туралы ұғымдарға қазіргі көзқарас
- •3 Дәріс. Қаныққан көмірсутектер (алкандар)
- •Изомерлері. Бұл қатардың алғашқы үш мүшесінің (метан, этан, пропан) изомерлері болмайды, ал бутан үшін (с4н10) екі изомер болады:
- •4 Дәріс. Қанықпаған көмірсутектер. Этилендік көмірсутектер (алкендер)
- •Изомерлері. Этилендік көмірсутектердің гомологтық қатарының структуралық изомериясы қаныққан көмірсутектері сияқты төртінші мүшесінен басталады. Алайда, бұларға бірнеше изомер түрі тән.
- •4. Сульфолау реакциясы
- •5. Гидратация реакциясы
- •5 Дәріс. Диен көмірсутектері (алкадиендер)
- •6 Дәріс. Ацетилен қатарының қанықпаған көмірсутектері (алкиндер)
- •7 Дәріс. Көмірсутектердің галогентуындылары
- •8 Дәріс. Спирттер (гидрооксиқосылыстар). Біратомды спирттер
- •9 Дәріс. Көп атомды спирттер
- •Алу әдістері. Гликольдерді бір атомды спирттерге сәйкес немесе басқа әдістермен алуға болады.
- •10 Дәріс. Альдегидтер мен кетондар
- •Альдегидтердің аталуы. Рационалдық аталу бойынша альдегидтерді екі жолмен атауға болады.
- •Кетондар номенклатурасы. Рациональды номенклатура бойынша кетондарды, карбонил тобын қоршаған радикалдарды, орынбасарлардың өсу ретімен атап, соңынан “кетон” деген сөз жалғау арқылы атайды.
- •11 Дәріс. Карбон қышқылдары және олардың туындылары
- •Бір негізді карбон қышқылдары. Номенклатурасы.Олардың бастапқы мүшелеріне тривиалды аталу тән.
- •Химиялық қасиеттері Бұлардың химиялық қасиеттерін толығымен дерлік карбоксил тобы анықтайды. Карбон қышқылдарының химиялық қасиеттерін үш бағытта қарастырған ыңғайлы:
- •3. Галогендеу реакциясы
- •Акрил қышқылы.Өнеркәсіпте мынадай схема бойынша алады:
- •Олеин қышқылы с17н33соон Бұл қышқыл пальмитин және стеарин қышқылдар қатарында майлар түзеді.
- •Екі негізді қаныққан қышқылдар. Қаныққан екі негізді ышқылдардың жалпы формуласы CnH2n(cooh)2
- •Физикалық қасиеттері. Екі негізді қышқылдар - суда ерімтал, түссіз кристалды заттар.
- •Химиялық қасиеттері. Екі негізді қышқылдар, бір негізді қышқылдарға қарағанда күштірек келеді. Оның себебі, диссоциациялануын жеңілдететін карбоксилдердің өзара әсерлері:
- •12 Дәріс. Алифатты қатардың азотты қосылыстары.
- •Алыну жолдары. Аминдер техникада және лабораториялық практикада көп қолданылады. Сондықтан бірнеше жолмен алынады.
- •Химиялық қасиеттері. Нитроқосылыстардың ең маңызды химиялық қасиеттері нитротроптың өзіндік структурасына байланысты.
- •Изомерлері. Бір негізді оксиқышқылдардың гомологтық қатары оксиқұмырсқа немесе көмір қышқылынан , басталады. Одан кейін, гликоль немесе оксисірке қышқылы келеді.
- •Химиялық қасиеттері. Оксиқышқылдар қышқылдардың да, спирттердің де қасиеттерін көрсетеді. Бұлар қышқылдар тәрізді тұздар, күрделі эфирлер, амидтер түзеді. Мысалы сүт қышқылы:
- •Екі негізді төрт атомды қышқылдар. Бұл топтың басты өкілдерінің бірі шарап қышқылы
- •Оптикалық изомерлері. Көптеген оксиқышқылдарда ассиметриялы көміртек атомдары болады. Ассиметриялық көміртек атомы деп, көміртек атомы әр түрлі төрт топпен байланысқан жағдайды айтады.
- •14 Дәріс. Көмірсулар
- •15 Дәріс. Аминоқышқылдар
- •2.3 Зертханалық сабақтардың жоспары.
- •1 Органикалық химия лабораториясындағы жұмыстардың жалпы ережелері. Техника қауіпсіздігі.
- •2 Органикалық қосылыстарды тазалау тәсілдері
- •3 Қаныққан және қанықпаған көмірсутектер
- •4 Қаныққан көмірсутектердің галоген туындылары
- •5 Альдегидтер, кетондар, карбон қышқылдары
- •Бақылау сұрақтары
- •Майлар мен сабындар
- •7 Көмірсулар
- •2.3 Тәжірибелік сабақтар
- •2.4 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары (соөж)
- •2.5 Студенттердің өздік жұмыстары бойынша сабақ жоспары (сөж)
- •2.6 Өздік бақылау үшін тест тапсырмалары
- •А) тотығу
- •В) спирт, қышқыл және метал күйіндегі күміс
- •2.7 Курс бойынша емтихандық сұрақтар тізімі
- •Глосарий
- •Алифаттық қатардағы қосылыстардың органикалық химиясы
Майлар мен сабындар
Тапсырма
Майлар мен сабындарды алу.
Негізгі әдебиеттер: 3[211-213]
Қосымша әдебиеттер: 8 [9-13]
Бақылау сұрақтары
1.Күрделі эфирлер қандай жағдайда гидролизденеді?
2.Майлар қандай класс қосылыстарына жатады?
3.Майлардың балқу температурасы қандай факторларға байланысты?
4.Сабын деген не?
5.Мына қосылыстарды гиролиздегенде қандай қосылыстар түзіледі:
а) май қышқылының метил эфирі, б) сірке қышқылының этил эфирі, в) сірке изоамил эфирі?
Жұмысты орындау тәртібі
1 тәжірибе. Майлардың гидролизі (сабындану/
Тәжірибе сұйық майлармен де (күнбағыс не басқа сұйық өсімдік майлары), қатты майлармен де (сиыр, шошқа не қой майлары) жүргізіледі.
Сйымдылығы 50-100 мл конустық колбаға 2-3 мл сұйық май мен 8 мл 15% -дық сілтінің спиртегі ерітіндісін құяды. Колбаны ауа суытқышы бар тығынмен жауып, реакциялық қоспаны араластырады да, жайлап қайнағанша сілкілеп араластырып тұрып, 10-15 минут қыздырады. Реакцияның біткенін анықтау үшін гидролизаттың бірнеше тамшысын 2 мл ыстық айдалған суға тамызады: егер гидролизат толығымен , май тамшыларын түзбей еритін болса, реакцияны бітті деп есептеуге болады. Сабындану реакциясы аяқталғаннан кейін сабынды гидролизаттан 10-12 мл ыстық қаныққан натий хлориді ерітіндісін қосу арқылы бөледі. Алынған сабын ерітінді бетіне қабаттанып, бөлініп шығады. Тұнғаннан кейін қоспаны суық сумен суытады, қатқан сабынды сүзіп алады.
Тоң маймен де осындай тәжірибе жасайды. Алынған қатты сабындарды келесі екінші тәжірибеге сақтап қояды. Үш стеаринді натрий гидроксидімен сабындай реакциясының теңдеуін жазыңдар. Реакция өнімін атаңдар.
2 тәжірибе. Сабынның суда еруі.
Төменде келтірілген тәжірибелерді жасау үшін 1 тәжірибеде сұйық майдан алынған сабынды суда ерітіп, сабын ерітіндісін даярлайды. Ол үшін кішкене бір түйір сабынды алып (1-2г), пробиркаға салады да, ол 10-15 мл айдалған су құяды. Пробирканы қыздырып, температураны көтергенде сабынның тезірек еритініне көз жеткізуге болады. Пробирканың ішіндегісін шайқағанда ерітінді қатты көбіктенеді. Натрий сабыны басқа да сілтілі сабындар (калий, аммоний сабындары) суда жақсы ериді.
тәжірибе. Сабыннан бос карбон қышқылдарының бөлінуі.
Бір пробиркаға 5-6 мл сұйық майдан алынған сабынның судағы ерітіндісін
құяды, ал екіншісі тура сонша тоң майдан алынған мабын ерітіндісін құяды.
Содан кейін екі колбаға да 3-4 тамшыдан сұйытылған 2 мл күкірт қышқылын қосады. Колбаларды сулы жылытқыштарда қыздырғанда бос карбон қышқылдарының ақ жапалақ тұнбасы түсе бастайды. Тұнбаны бөліп алып, келесі тәжірибеге алып қою керек.
Карбон қышқылдарын сабыннан алу реакциясын жаз.
тәжірибе. Сабынның екінші топтағы металдар тұздарымен алмасу
реакциялары.
Пробиркаға 2 мл сабынның судағы ерітіндісін (2 тәжірибеден алған) құйып, үстіне сонша кальцийдің кез келген тұзының судағы ерітіндісін құяды. Кальций сабыны түзіледі. Сонда не байқалады? Сабын ерітіндісінің көбіктену қасиеті қалай өзгереді? Натрий стеаратын алып кальций сабынының алыну реакциясын жазыңыз.