§1. Еңбекті мөлшерлеу түсінігі және оның негізгі міндеттері.

Еңбек тіршілікке қажетті материалдық және рухани игіліктерді жасайтын, адамдардың санлы, мақсатқа сай іс-әрекеті болып табылады. Бұл әрекет табиғатқа негізделген. Ф.Энгельс жазғандай, еңбек «белгілі мағынада адамды жаратқан еңбек деп айта алатындай дәрежеде бүкіл адам өмірінің бастапқы негізгі шарты».

Еңбек үрдісі келесі үш құраушы болғанда жүзеге асырылады: еңбек заты, еңбек құралдары және еңбектің өзі. Геологиялық барлау жұмыстарында (ГБЖ) еңбектің заты жер және оның қойнаулары болып табылады; адам еңбек затына ықпал ететін, бұрғылау, тау-кен үңгілеу, гидрогеологиялық, геофизикалық, зертханалық және өзге жабдықтар еңбек құралдары болып табылады. Геологиялық барлау саласында да, кез келген еңбек үрдісінің басты элементі тірі адам еңбегі болып табылады.

Еңбекті мөлшерлеу – бұл өнім бірлігін жасауға шығындалған еңбектің мөлшерін және уақыт бірлігінде өнім өнімділігін белгілеу, белгілі бір ұйымдастырушылық-техникалық жағдайларда жұмыстың берілген көлемін орындау немесе өндіріс құралдарына қызмет көрсету. Еңбекті техникалық мөлшерлеудің негізгі міндеті өндіріс, оған қызмет көрсету мен басқару саласындағы әр қызметкер үшін, еңбек шығындарының ғылыми негізделген шамасын белгілеу болып табылады. Еңбек шамасы тиісті нормалар түрінде (уақыт нормалары, өнімділік нормалары, қызмет көрсету нормалары, (нормативтердің) нормалары) белгіленеді. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбегін техникалық мөлшерлеудің мақсаты – еңбек өнімділігінің артуына және өндіріс шығындарын азайтуға мүмкіндік тудырады.

Еңбекті техникалық мөлшерлеу келесі негізгі міндеттерден тұрады:

1. уақыттың айқын және жасырын шығындарын анықтау мақсатында атқарушының жұмыс уақытының шығындары мен жабдықтарды пайдалану уақытын зерттеу, олардың пайда болу себептерін талдау, уақыттың анықталған шығындарын жою шараларын құру;

2. қолданыстағы және жобаланатын өндірістік үрдістердің экономикалық тиімділігін талдау;

3. (нақты жұмыстың) өндірістік үрдістің ұзақтығын зерттеу және оны қысқарту шараларын құру;

4. еңбек шығындарының техникалық негізделген нормаларын құру және өндіріске енгізу және олардың орындалуын бақылау.

§2. Еңбекті мөлшерлеу бойынша негізгі ережелер:

1. Өндірістік үрдістің құрылымы. Өндірістік үрдістің екі қыры бар: технологиялық және еңбектік. Технологиялық үрдістің барысында еңбек заты сапалық және сандық өзгерістерге ұшырайды (мөлшері, формалары, күйін, құрылымы және т.с.с.).

Еңбек үрдісі – бұл технологиялық үрдісті жүзеге асыру бойынша әрекеттердің жиынтығы. Екі үрдіс те тығыз байланысты, бірақ атқарушылар әрекетінің мазмұны мен тәртібі технологиялық үрдіспен анықталады.

ГБЖ әр жеке түріндегі өндірістік үрдіс операциялардан тұрады. Мысалы, штольняны үңгілеген кезде өндірістік үрдіс келесі операцияларға бөлінеді: шпурларды бұрғылау, жыныстарды қопару, жинау және тасымалдау, бекіту, қосалқы операциялар.

Бір жұмыс орнында бір жұмысшы немесе жұмысшылар тобы жүзеге асыратын және ортан берілген жұмысты орындау бойынша олардың әрекеттерін қамтитын, өндірістік үрдістің бөлігі операция деп аталады. Операция еңбек затының, жұмыс орнының және атқарушылардың тұрақтылығымен сипатталады. Операция еңбекті техникалық мөлшерлеудің объектісі болып табылады. Бірақ егер өндірістік үрдісті жүйелі қайталанатын операцияларға бөлу мүмкін болмаса, мөлшерлеу объектісі операциялардың кешені немесе біртекті жұмыстардың топтары болуы мүмкін. Технологиялық тұрғыдан операция бөлінбейді, бірақ жұмыс уақытының шығындарын зерттеу және талдау үшін, еңбек бойынша нормативтерді белгілеу үшін, операциялар тәсілдерге, еңбек әрекеттері мен қимылдарға бөлінеді.

Тәсіл – бұл белгілі бір мақсатты міндетке ие әрекеттердің жиынтығы. Мысалы, электробұрғыны қосу, бұрғылау қабын бағаналы құбырға бұрап кіргізу. Тәсілдер, өз кезегінде, еңбек әрекеттері мен қимылдарға бөлінеді.

Еңбек әрекеті – бұл үздіксіз орындалатын, еңбек қимылдарының жиынтығы. Мысалы, қапты алу, құбырларды бұрап шығарғанда ирек ойманы майлау.

Еңбек қимылы – бұл еңбек әрекетін орындағанда жұмысшының қолдарын, аяқтарын, басын, корпусын бір қалыптан басқа қалыпқа бір рет орын ауыстыру. Мысалы, кнопканы басу, инструментке қол созу, инструментті саусақтарымен алу.

Операцияны құраушы элементтерге бөлу дәрежесі жұмыс уақытының шығындарын талдаудың және нормативтер құрудың қажетті дәлдігіне тәуелді.

2. Атқарушының жұмыс уақытының шығындарын жіктеу. Жұмыс уақыты – бұл қызметкерлер қызмет міндеттерін орындауға міндетті, кәсіпорында белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығы. Жұмыс уақыты 2 топқа бөлінеді: жұмыс уақыты және үзіліс уақыты. Жұмыс уақыты – қызметкер орындайтын жұмысқа байланысты әрекеттерді орындайтын кезең. Жұмыс уақыты уақыт шығындарының 2 түрінен тұрады: өндірістік тапсырманы орындау бойынша жұмыс уақыты және өндірістік тапсырманы орындаумен көзделмеген жұмыс уақыты.

Өндірістік тапсырманы орындау бойынша жұмыс уақыты жұмысшы дайындыққа және өндірістік тапсырманы орындауға шығындайды, ол дайындық-қорытынды жұмысты орындаудан, оперативтік жұмыстан және жұмыс орнына қызмет көрсетуден тұрады.

Өндірістік тапсырманы орындаумен көзделмеген жұмыс уақыты – бұл кездейсоқ жұмыстарды орындау (тау-кен қазбасында жыныстардың құлауын жою) және өндірістік емес жұмыстардың уақыты, олар орындалған жұмыстарды арттырмайды немесе өнімнің өсірмейді (станокты ұсақ жөндеу, апатты жою).

Үзілістер уақыты – жұмысшы жұмысқа қатыспайтын уақыт. Ол регламенттелген және регламенттелмеген үзілістерге бөлінеді.

Регламенттелген үзілістерге демалысқағ жеке мұқтаждықтарға үзіліс уақыттары, өндіріс технологиясымен және ұйымдастырылуымен белгіленген үзілістер уақыты кіреді.

Демалыс үзілістері – қалыпты жұмысқа қабілеттілікті сақтау мақсатында демалуға арналған уақыт. Жеке мұқтаждықтарға арнайылған үзілістер – жеке тазалық пен табиғи мұқтаждықтарға арналған уақыт. Үзілістердің уақыты технологиямен бекітілген, технологиялық үрдіс жүруінің ерекше жағдайларынан түзіледі (қопару жұмыстарынан кейін забойды желдету, сейсмобарлау жұмыстарында қопаруды күту, ұңғымаларды тығындауда керіш ерітіндісінің қатуын күту).

Регламенттелмеген (жойылатын) үзілістер мыналарға бөлінеді:

1. өндірістік үрдістің қалыпты ағысының бұзылуынан туындаған үзілістер – еңбек пен өндірісті нашар ұйымдастыру.

2. еңбек тәртібінің бұзылуынан туындаған үзілістер – кешігулер, жұмыс орнынан өз еркімен кетіп қалу, жұмыстан ерте кету, яғни еңбек тәртібінің ережелерін бұзу.