§2. Еңбек төлемінің формалары мен жүйелері.

Меншіктің түрлі формасындағы кәсіпорындарда еңбек төлемінің екі формасы кең таралған: кесімді – өнімнің немесе орындалған жұмыстың әр бірлігіне төленетін төлем және мерзімді – күнтізбелік емес, тарифтік жүйемен көзделген, нормативтік, атқарылған уақыт үшін төлем.

Әрбір нақты кәсіпорында шығарылатын өнімнің сипатына қарай, қандай да бір технологиялық үрдістердің болуына қарай, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру деңгейіне қарай еңбек төлемінің қандай да бір формасы қолданылады.

Бір кәсіпорында цехтар бойынша өнімнің нақты түрін шығаруға қарай еңбек төлемін қолданудың нұсқалары түрліше болуы мүмкін.

Нарық жағдайында жоспарлы экономикаға тән болған қатаң регламентация жоқ, сондықтан кәсіпкер, кәсіпорынның басшылығы еңбек төлемінің кез келген нұсқасын тексеруі және кәсіпорынның мақсаттарына жоғар дәрежеде тиістісін қолдануы мүмкін.

Тікелей кесімді жүйеде, немесе қарапайы кесімді жүйеде, еңбек өндірілген өнімнің бірлігі үшін орнатылған бағалар бойынша төленеді.

Жұмысшының жалпы жалақысы кесімді баға орнатуды есептің кезеңде өндірілген өнімнің мөлшеріне көбейту жолымен анықталады.

Кесімді-сыйақылы жүйеде жұмысшы тікелей кесімді баға орнату бойынша еңбек төлемін алады және қосымша сыйақы алады. Ол үшін сыйақы төлеуді жүзеге асыратын көрсеткіштер нақты белгіленуі тиіс. Бұл еңбек өнімділігінің өсу; өндіріс көлемдерін арттыру; өнімділіктің техникалық негізделген нормаларын орындау және мөлшерленетін еңбек сыйымдылығын азайту; өндірістік тапсырмаларды, жеке жоспарларды орындау; өнімнің сапасы мен сорттылығын арттыру; өнімді ақаусыз дайындау; бракты болдырмау; нормативтік-техникалық құжаттаманы, стандарттарды сақтау; шикізатты, материалдарды, инструментті, майлау материалдарын және өзге материалдық құндылықтарды үнемдеу көрсеткіштері болуы мүмкін.

Жанама-кесімді жүйеде жұмысшы жалақысының мөлшері ол қызмет көрсететін кесімді ақы алатын жұмысшылардың еңбек нәтижелеріне тікелей тәуелді болады. Бұл жүйе негізгі емес, қосалқы жұмысшылардың (реттеушілердің, баптаушылардың және т.б.) еңбегін төлеу үшін қолданылады.

Еңбектің аккордты-кесімді төлемінде қолданыстағы уақыт мөлшерлері немесе өнімділік пен баға орнату мөлшерлерінің негізінде жұмыстың бүкіл көлеміне (жеке операцияға емес) баға тағайындалады. Еңбек төлемінің бұл жүйесінде жұмысшылар жұмыстарды орындау мерзімдерін қысқартқаны үшін сыйақы алады, бұл еңбек өнімділігін арттырудағы бұл жүйенің ынталандырушы ролін күшейтеді.

Кесімді-прогрессивті жүйеде жұмысшының еңбегі мөлшерлерді орындау шектерінде кесімді баға орнату бойынша төленеді, ал мөлшерден артық өнімділікте – жоғары баға ортану бойынша төленеді.

Еңбек төлемінің мердігерлік формасы кең таралды. Оның мәнісі бір тарап белгілі бір жұмысты орындауға міндеттенуі, мердігерлік алуынан, ал басқа тарап, яғни тапсырыс беруші, осы жұмысты аяқталған соң төлеуге міндеттенуі бойынша келісім жасасудан тұрады.

Мерзімді жалақы кезінде қызметкер атқарылған уақыттың көлеміне қарай ақшалай сыйақы алады, алайда, еңбек қарапайым және күрделі, төмен және жоғары білікті болуы мүмкіндігіне орай, еңбекті мөлшерлеу қажет. Ол тарифтік жүйелердің көмегімен жүзеге асырылады. Тарифтік жүйенің құрамдас элементтері мыналар болып табылады:

- тарифтік мөлшерлеме – уақыт бірлігіндегі жұмысшылардың түрлі топтары мен санаттарының еңбек төлемінің абсолютті мөлшері. Ең төмен тарифтік мөлшерлеме немесе бірінші разрядтың тарифтік мөлшерлемесі бастапқы болып табылады. Ол ең қарапайым еңбектің төлем деңгейін анықтайды. Тарифтік мөлшерлемелер сағаттық, күндік болуы мүмкін;

- тарифтік торлар біліктілік деңгейіне қарай еңбек төлеміндегі қатынасты орнату үшін қызмет етеді. Бұл тарифтік разрядтар мен олардың тиісті тарифтік коэффициенттерінің жиынтығы. Төменгі разрядтағы тарифтік коэффициент бірге тең деп алынады. Кейінгі разрядтардың тарифтік коэффициенттері тиісті тарифтік мөлшерлемелер бірінші разрядтағы тарифтік мөлшерлемеден жоғары екендігін көрсетеді. Мерзімді жалақының екі жүйесі бар: қарапайым мерзімді және мерзімді-сыйақылы. Жетекшілер, мамандар мен қызметкерлер үшін лауазымды еңбекақы мөлшерінің жүйесі қолданылады. Лауазымды еңбекақы мөлшері – алатын лауазымға сәйкес белгіленген, жалақының абсолютті мөлшері.

Еңбек төлемінің бар формаларының көп түрінен әр кәсіпкер өндірістің нақты жағдайларына жоғары дәрежеде сай келетінін таңдайды.