2. Менеджменттің түрлері, функциялары мен әдістері.

Менеджмент немесе басқару адамның саналы мақсатқа бағытталған әрекеті болып табылады, оның көмегімен ол сыртқы ортаның – қоғамның, тірі және өлі табиғаттың, техниканың элементтерін өз мүдделеріне бағындырады және реттейді.

Басқару көпқырлы және әр түрлерде болады. Бұл:

1. мысалы, табиғи және технологиялық үрдістерді – электр энергиясының берілуін, пойыздар мен ұшақтардың қозғалысын, станоктардағы бөлшектердің өңделуін, бұрғылау қондырғыларының жұмысын және т.с.с. техникалық басқару;

2. түрлі институттар – министрліктер, ведомстволар, құқықтық жүйе, жергілікті билік өкілдері арқылы қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін мемлекеттік басқару;

3. адамдардың санасына идеологиялық мақсаттарды – түрлі саяси партиялар мен топтар қалыптастыратын, қоғамның даму концепцияларын енгізуден тұратын, идеологиялық басқару;

4. әлеуметтік үрдістерд, мысалы, қоршаған ортаны, жабайы жануарларды, көлдер мен теңіздерді қорғау қозғалысын; жауынгер аналарының комитетін, ядролық қалдықтарды көмуге қарсы қозғалысты мемлекеттік емес және саяси емес басқару;

5. нарықтық қатынастар аясында коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың өндірістік және экономикалық әрекетті шаруашылық басқару.

Басқару – бұл үш элементтен тұратын үрдіс:

1. басқару объектісі: әдетте кеңістік пен уақытта оның шекаралары бар, әйтпесе нақтылығынан айырылады, оларды басқару мүмкін емес болады;

2. басқару субъектісі: ол жеке адам немесе адамдар тобы болуы мүмкін;

3. басқару қатынастары басқару субъектісі мен объектісі арасында туындайды; олар тиімді болу үшін, бірқатар шарттарды орындау қажет.

Менеджменттің атқаратын қызметтері.

Кез келген теорияның немесе тәжірибелік әрекеттің, соның ішінде менеджменттің мәні олардың атқаратын қызметтерінен – олар шешетін міндеттердің жиынтығынан көрінеді. Мамандардың көпшілігі қабылдағандай, менеджменттің бес атқаратын қызметі бар. Оларды XX ғасырдың басында негізін қалаушылардың бірі – Анри Файоль тұжырымдады.

1. Менеджменттің басты қызметі кең мағынада қарастырылатын жоспарлау есептеледі. Жалпы түрде жоспарлау – бұл алдын ала болжау қабілеті, бұл мақсаттарды қалыптастыру және оларға жетудің тиімді жолдарын қалыптастыру іскерлігі.

2. Жоспарлардағы, бағдарламалардағы, стратегиялардағы ойларды тәжірибеде жүзеге асыру ұйымдастыру қызметіне артылады.

3. Екінші қызмет мақсатына жету үшін, адамдардың үйлестіру, қажетті жаққа бағыттау, қатысушылардың арасында белгілі бір өзара әрекеттестікті қамтамасыз ету әрекеті қажет, үйлестіру қызметінің мәні осында.

4. Егер жетекшілер де, атқарушылар да бұған мүдделі болмаса, ешбір міндет сәтті шешілмейді. Осыдан менеджменттің тағы бір маңызды қызметі – мотивация туындайды. Ол адамдардың қажеттіліктерін анықтаудан, ұйымның мақсаттарына жетуде қызметкерлер жоғары белсенділік таныту үшін, бұл жағдайда оларды қанағаттандырудың қолайлы тәсілін таңдаудан тұрады.

5. Ұйым әрекетінің нәтижелерін уақыт сайын тексеру, бағалау және түзету қажет. Мұнымен бақылау қызметі айналысады.

Басқару әдістері.

1. Ұйымдастырушылық әдістер логикалық түрде барлығының алдында тұрады, олар тек ұйымның қызмет ету үшін қажетті жағдайларды құрады. Олардың көмегімен ұйым жобаланады, ұйымдастырылады, уақыт пен кеңістік ішінде бағдарланады; оның әрекеті регламенттеледі, қызметкерлер құрамын, қызметкерлердің құқықтары мен міндеттерін, түрлі жағдайларда оларды жүргізудің ерекшелігін орналастыруға қатысты қажетті нұсқаулармен қамтамасыз етіледі. Ұйымдастырушылық әдістер ұйым әрекет ететін және дамитын жақтаулар ғана болып табылады, сондықтан пассивті болып табылады. Бұл әдістерге, мысалы, еңбек ұжымдарын құру әдістерін; түрлі қоғамдық шараларды дайындау және өткізу әдістерін және т.с.с. жатқызады.

2. Әкімшілік әдістер ұйымдастырушылыққа қарама-қарсы - белсенді, өйткені олар әрекеттің өзіне араласуға мүмкіндік береді. Әйтпесе оларды өктем мотивация әдістері деп атайды және адамдарды ұйым мүдделерінде белгілі бір әрекетке тікелей мәжбүрлеуге немесе мұндай мәжбүрлеуді құруға бағдарланған. Әкімшілік әдістерді қолданғанда қызметкерлердің бастамасы әдетте минимумға шығарылады және нәтижелер үшін бүкіл жауапкершілік жетекшіге жүктеледі; ұйымның алдында тұрған міндеттер бір мағыналы (баламасыз) шешіледі. Бұл әдістер қолдаумен немесе жазалаумен, соның ішінде экономикалық сипаттағы сыйақылар немесе айыппұлдар түрінде сүйемелденуі мүмкін. Бұл әдістердің басты кемшілігі олардың белгіленген нәтижеге жетуге бағдарлануынан, оның өсімін көздемейтіндігінен, бастаманы емес, атқарғыштықты қолдайтындығынан тұрады. Қазіргі кәсіпорындардың әрекетін күрделендіру жағдайында әкімшілік әдістер таза күйінде тиімсіз болады, өйткені жетекшілер түрлі мәселелерді шешуге мәжбүрлі, кейде оған олардың уақыты немесе білімдері жетпейді, осыдан, қатардағы қызметкерлерге бастамашылдық таныуға және олар қабылдайтын шешімдердің нәтижелеріне жауап беруге мүмкіндік беретін басқару әдістері қажет. Бұл әдістер экономикалық деп атала бастады және XX ғасырдың басында-ақ басқаруға енгізіле бастады.

3. Экономикалық әдістер басқару объектісіне жанама ықпалды көздейді. Атқарушыларға тек мақсаттар, шектеулер мен мінез-қылықтың жалпы желісін береді, осылардың аясында олар өздері мәселелерді шешудің тиімді тәсілдерін іздейді. Тапсырмаларды уақытында және сапалы орындау түрлі ақшалай төлемдермен марапатталады; сыйақының мөлшері жеткен нәтижеге тікелей тәуелді болғандықтан, қызметкер оны жақсартуға тікелей экономикалық мүдделі. Алайда экономикалық әдістер сонымен қатар шектеулі, әсіресе зияткерлік кәсіптегі адамдарға қатысты, өйткені олар үшін ақша маңызды, бірақ жұмыстың ең басты түрткісі емес. Сондықтан XX ғасырдың 20-шы жылдарынан басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері пайда болады.

4. Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері қызметкердің мінез-қылқына екі бағытта ықпал етуді көздейді: бір жағынан, олар ұжымда қолайлы моральді-психологиялық климатты қалыптастыруға, ұжымда тілектестік қатынастарды дамытуға, жетекші ролін «диктатордан» «отбасы иесіне» өзгертуге бағытталған; екінші жағынан – әр қызметкердің жеке қабілеттерін ашуға, оны кәсіби тұрғыда жетілдіруге бағытталған, бұл соңында жалпы ұйым әрекетінің тиімділігін арттыруға әкеледі.