2. Нарық жағдайында бағаны қалыптастыруда мемлекеттің рөлі.

5. Бағаларды мемлекеттік реттеу – бағаға, осыдан фирманың бүкіл кәсіпкерлік әрекетіне ықпал ететін маңызды фактор. Мемлекеттің ықпал ету шаралары тікелеу және жанама болуы мүмкін.

Тікелей шаралар – мемлекет баға түзудің белгілі бір тәртібін немесе бағаның өзін орнатады.

Жанама шаралар нарық конъюктурасын өзгертуге (конъюктура – бұл сұраныс пен ұсыныстың арасындағы белгілі бір қатынас), салық, еңбек төлемі саласында, қаржылар саласында белгілі бір жағдайлар түзуге бағытталған.

Бағаларға мемлекеттік емес ықпалдың формалары.

Тікелей шаралар:

1. Бекітілген мемлекеттік бағалар орнатылады.

2. Мемлекет реттейтін бағалар – мемлекет кәсіпорын үшін ережелер орнатады, ал ол бағаларды дербес бекітеді:

а) бағалардың шекті деңгейін орнату;

б) монополистік бағаларды мемлекеттік бақылау;

в) мемлекеттік кәсіпорынның бағаларды орнатуы, осылайша нарықтық бағалар реттеледі;

г) бағаларды арттырудың шекті деңгейін орнату және т.с.с.

Жанама шаралар:

1. Еркін (келісімді) бағалар – мемлекет ықылассыз бәсекеге бірқатар тыйымдар енгізіп, нарықта «ойын ережелерін» орнатады:

а) демпингке тыйым (демпинг – өзіндік құннан төмен тауар бағасы);

б) ықылассыз баға жарнамасына тыйым;

в) баға дискриминациясына тыйым;

г) шағын кәсіпорындарды жеңілдету: бәсекеге қабілеттілікті дамыту.

§3 Нарықтық экономикада бағалардың түрлері.

Әр кәсіпкер бағалардың деңгейін талдау және анықтау кезінде бағалардың әр түрлерінің өзара байланысын сипаттайтын, бағалар жүйесінің жалпы бейнесін айқын білдіру керек. Бағалардың жүйесі белгілі бір белгілер бойынша жіктеледі:

1. Қызмет көрсетілетін айналыстың сипаты бойынша:

а) көтерме – олар бойынша кәсіпорын өндірген өнімін басқа кәсіпорындарға және тауар өткізетін ұйымдарға сатады;

б) сатып алар – олар бойынша фермерлік шаруашылықтар алдағы ұқсату үшін мемлекетті және коммерциялық ұйымдарға ауылшаруашылық өнімді сатады;

в) бөлшек – олар бойынша тауарлар халыққа аз мөлшерде бөлшектеп сатылады;

г) құрылыс өнімінің бағалары, соның ішінде:

- сметалық құн (объект құрылысына кететін шығындардың шекті мөлшері);

- прейскуранттық баға – соңғы өнімнің орташа сметалық құны;

- келісімді баға – тапсырыс беруші мен мердігер арасында келісімге қол қойған кезде;

д) халыққа көрсетілетін қызметтердің бағалары мен тарифтері;

е) айналыс саласындағы үстемелер (10-25%);

ж) жүк және жолаушылар көлігінің тарифтері – көлік ұйымдары алатын, жүктер мен жолаушыларды тасымалдау төлемі.

2. Орнату кезінде мемлекеттің ықпалынан еркіндік дәрежесі бойынша:

а) еркін – сұраныс пен ұсыныстың ықпалынан түзіледі;

б) реттелетін – еркін плюс олардың өсуін шектеу арқылы мемлекеттің белгілі бір ықпалы;

в) бекітілетін – тауарлардың шектеулі шеңберіне мемлекет орнатады.

3. Бекіту тәсілі бойынша:

а) контрактылы – тараптардың келісімі бойынша белгіленеді және контрактыда тіркеледі;

б) трансфертті – бір кәсіпорынның ішінде филиалдар мен бөлімшелердің арасында өнімді сату кезінде қолданылады;

в) биржалық (биржалық баға кесімдері) – биржалар арқылы тауарларды сату кезінде қолданылады;

г) тауарлар бағасы – өзара бәсекелесетін бірнеше мердігер, конкурстық негізде ең тиімдісін таңдайтын, тапсырыс берушіге белгілі бір жұмыстарды орындау жобаларын ұсынғанда сауданың ерекше формасына қызмет етеді.

4. Әрекет ету уақыты бойынша:

а) тұрақты (қатты) бағалар – берілген контракт бойынша өнімді жеткізудің бүкіл мерзімінде өзгермейді;

б) ағымдағы бағалар – бір контрактіні орындау барысында өзгеруі мүмкін және сұраныс пен ұсынысқа тәуелді;

в) өзгермелі бағалар – ұзақ мерзімде дайындалатын өнімге белгіленеді, өндіріс технологиясында болып жатқан өндіріс шығындарындағы өзгерістерді есепке алады;

маусымдық бағалар – белгілі бір уақыттың барысында әрекет етеді;

г) құрылымдық бағалар – алдын ала қабылданған шкала бойынша өнімнің біртіндеп төмендейтін бағалардың бірқатары.