Отбасы және ұлттық дәстүрлер

Сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

Думаншыл, келу құрметі, рәсім, нәресте, күтім, денені сылау, буындарды созу, ырым, үлкен кісі, үй тігу, төлем, көрініс, байғазы, көрімдік, құтты болсын.

Мәтінді оқыңыз, мазмұндаңыз.

Қазақ халқы – думаншыл халықтың бірі. Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын көптеген салт-дәстүрлердің бірі – шілдехана. Бүгінде жас сәбидің дүниеге келгенін той жасап, атап өту рәсімге айналған.

Қазақ халқында ұл бала туылса да, қыз бала туылса да, жақын туыстарына хабарлап, «сүйінші» сұраған. Қуаныштарын той жасап, атап өтеді. Ол тойға жақын туыстары мен жора-жолдастары келіп, нәрестенің жақсы азамат болып өсуіне тілектерін білдіреді, сыйлықтарын береді. Баланың анасына туған-туыстары күтіммен қарайды.

Туылған ер баланы отыз күн, қыз баланы қырық күн суға түсіріп, денесін сылап, буындарын созады. Қырық күн өткен соң, қырқынан шығару ырымын жасайды. Оны туыстары болып келетін үлкен кісіге тапсырады. Бұл кезде де «қырқынан шығару» тойы жасалады.

Шашу – қуаныш айғағы ретінде жасалатын өте сұлу да салтанатты дәстүр. Келін түскенде, жақсылық күндерде, алыс сапардан жолаушы келгенде, құда келгенде, тағы басқа да зор қуанышты күндерде әйелдер құрт, кәмпиттен, күміс теңгеден шашу шашады. Шашылған шашудан тойға қатысушылар теріп алып, ырым қылып балаларына апарап береді. Шашуды әйелдер ғана шашады.

Асар. Бір жанұяның қолынан келмейтін күрделі жұмыстарды атқару үшін бір ауылдың адамдары «асарға» шақырылады. Мысалы, үй көтергенде, егін салғанда, жинағанда, шөп шабуға, тағы сол сияқты көлемді, ауыр жұмыстарға шақырылады. Асарға шақырылғандар еңбегі үшін төлем ақы талап етпейді. Оның есесіне асарға шақырушы адам оларға мал сойып, қымыз құйып, жақсы ас әзірлеп, тойғызады. Асар – қазақ елінің ұжымдық топта жұмыс істеуінің үлкен бір көрінісі. Мұндай жақсы салт, дәстүрлер ел ішінде әлі де бар.

Тілашар. Тілашар тойына арнап шашу шашады. Әр отбасы баласы 7 жасқа толған соң медресеге, мектепке оқуға береді. Бұл да бала өміріндегі елеулі оқиға, есте қаларлық елеулі кезең болып табылады. Осы күні балаға жаңа киім кигізіп, оқу-жабдықтарын дайындап, шағын той өткізеді. Мұны дәстүрлі «тілашар тойы» деп атайды. Үлкен-кішілер балаға өсті, азамат болды деп, «ғалым бол», «ақын бол» деген сияқты тілек білдіріп, бата береді. Жаңа киіміне байғазы, көрімдік ұсынады. Бұл тәрбиеден бала өскендігінің белгісін сезінеді, оқуға құмарлығы артады. Жақын-жуық адамдар баланың ата-анасына құтты болсын айтып, балаға сәт-сапар тілейді.

(С.Кенжеахметұлы)

Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Шілдехана қай кезде жасалатын той?

2. Сүйіншіні кімнен сұрайды?

3. Шілдехана тойына кімдер келеді?

4 . Баланы қырқынан әке-шешесі шығарады ма?

5. Шашу – қандай кезде жасалатын дәстүр?

6. Тілашар – бала өміріндегі қандай кезең?

1-жазылым. Сөйлемді толықтырыңыз.

1.Ұяда не көрсең, ...................

2. Әке – асқар ....,

3. ана – басындағы .... ,

4. бала – жағасындағы ....

5.Әкеге қарап ұл .......,

6.......... қарап, қыз өсер.

7.Отан ........... басталады.

2-жазылым. Ақпаратты «саналады, санайды» байланыстырушы етістігімен жазыңыз. Үлгі: Қазақ халқы – думаншыл халықтың бірі. Қазақ халқы думаншыл халықтың бірінен саналады.

Тыңдалым: Жас Мұхтар

Тыңдалым бойынша тест сұрақтарына жауап беріңіз.

Диалог мазмұнын анықтаңыз.

A) кішкентай балалар жайлы

B) атасы мен әжесінің баласы туралы

C) Омархан мен Нұржамал туралы

D) қос қария жайлы

Диалог мазмұнына сәйкес қате ақпаратты көрсетіңіз.

A) Қос қария сұрақты Омарханға қойды.

B) Қос қарияға Мұхтар немере болады.

C) Мұхтардың сөзі қарияларды қуантады.

D) Кішкентай Мұхтар өзін атасының баласы санайды.

Сұхбаттасушының көзқарасын көрсетіңіз.

A) Мұхтар өзін Омарханның баласымын дейді.

B) Атасы мен әжесіне Омархан немере болады.

C) Қариялар кішкентай Мұхтарды өз баласы санайды.

D) Қариялар үшін Мұхтар, Омархан мен Нұржамал әлі бала.

Диалог қазақ халқының қандай дәстүрінен хабар береді:

А) Баланы бөтен адамдардың асырап алуын білдіреді.

Б) Тұңғыш баланы атасы мен әжесінің бауырына салуын білдіреді.

С) Мұхтардың ата-әжесінің балажандылығын білдіреді.

D) Өз ата-анасын «аға», «жеңеше» деу дәстүрін көрсетеді.

Анықтама

думаншыл – здесь: народ, любящий веселье

келу құрметі – честь приезда

рәсім – церемония

нәресте – ребенок

күтім – уход

денені сылау – здесь: массаж, гладить тело

буындарды созу – здесь: растягивать мышцы

ырым – примета

үлкен кісі – здесь: уважаемый человек

үй тігу – отау болу, үй болу (фраз.) – создать семью

төлем – оплата

көрініс – вид

Тезаурус

байғазы, көрімдік – жаңа затқа, мүлікке, т.б берілетін сыйлық, зат

жеңеше – ағаның, ер кісінің әйелі

үй көтеру – өз алдына отбасы болу

құтты болсын – жақсылық болсын!

3-сабақ

Әйел – шаңырақтың құты

Сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

Шаңырақтың құты, үй шырайы, жылулық келтіру, шыдас бермеу, көкірегі ояу, зерделі азаматтар, сал ауруға шалдығу, төсекке таңылу, дес бермеу, тағдыр тауқыметі, тайталасу, үміт отын үзбеу.

Мәтінді оқыңыз, мазмұндаңыз.

Әйел – шаңырақтың құты

Халық даналығы «жақсы әйел – ырысың», «жақсы жар – жарық күн» дейді. Расында да солай. Әйел – шаңырақтың құты. Әйел – үйдің туы. Үй шырайын кіргізіп, жылулық келтіретін – әйел. Қазақ жігіті әйелін құрметпен «жан жолдасым» дейді. Әйелдің рөлі отбасын сақтауда, бала тәрбиелеуде өте зор. Сондықтан болар қандай қоғам болмасын, аналарды әрдайым құрметтеп, аялайды, сыйлайды. Өйткені, олар соған әбден лайық! Ер жігіттердің өзі шыдас бермес кейбір әрекеттерге нәзік әйел бара алады. Оның бойынан тауды қопарардай ерен күш табылады. Оған мысалдар да көп.

Жазушы, түрколог-ғалым, филология ғылымдарының докторы Немат Келімбетовтің ауыр тағдыры, ғылыми және шығармашылық еңбектері көкірегі ояу зерделі азаматтарға жақсы таныс. 35 жасында сал ауруға шалдығып, төсекке таңылғанына дес бермей, тағдыр тауқыметімен тайталасып, қайрат танытып, сенім-жігерін қамшылап, қолынан қаламын түсірмей көптеген шоқтығы биік еңбектер жазды. Дерт жанын қанша қинаса да, үміт отын лаулатып, ерінбей, талмай, беріле еңбек етті. Сөйтіп, әлем классиктерінің 10 романын, 25 кинофильмін аударып, «Ұлыма хат», «Қариялар», «Күншілдік» және «Үміт үзгім келмейді» атты төрт кітап жазып қалдырды. Әсіресе оның «Үміт үзгім келмейді» монолог-хикаяты – жазушының қаламгерлік қуатын, ой өрісін, күрескерлік күшін көрсететін ерекше туынды. Осы шығармасы арқылы Франц Кафка қоғамының марапатын иеленді. Ал сандаған ғылыми еңбектері өз алдына бір төбе. Ой таразысына салсақ, бұл ерлікке, батырлыққа тең үлкен іс емес пе?

Ауыр науқас, мүгедек жанның ауыртпалығын бір кісідей көтеріп, қала кітапханаларынан том-том кітап арқалап, үйі мен кітапханалар арасын жол қылған, төсекке таңылған жарының ауызша айтып аударған кітаптарын қайта-қайта қолмен жазып (ол кезде компьютер жоқ болатын), қайта-қайта бастырып, баспаға апарып беріп жүретін, еріне сүйеу, тіреу бола білген жұбайы Қуаныш апайдың еңбегін қалай бағаламайсың! Қос қанаты – ұлдары Мұхит пен Қайратты ел қатарынан қалдырмай тәрбиелеп, терең, сапалы білім беру де Қуаныш апайға жеңіл іс болды дейсіз бе? Шіркін, сол бір жүрегі сыйға, нұрға, сезімге толы, қайырымы мол, сабырлы мінезді, дархан пейілді нәзік жанды қалай қастерлесек те жараспай ма?

Нәзік болса да қайтпас қайсар мінезді қазақ әйеліне әдемі, сұлу, шырайлы әдеби ескерткіш қойған қазақ жазушыларының бірі атақты сөз зергері – Ғабит Мүсірепов. Ана туралы әңгімелерінен басталып, «Ұлпанға» ұласқан шоқ жұлдызды шығармалар шоғырында әйел-аналардың сымбаты мен ұлылығы терең суреттеледі. Ал әйелдер туралы жазылған шығармалардың бастауы бағзы заман ескерткіші болып табылатын «Қорқыт ата» кітабынан шығады. Онда төрт түрлі әйел жайлы мынадай мысал келтірілген екен: «Сұлу әйелге үйленсең – оның күзетшісіне айналасың, атақты әйелге үйленсең – оның атағына телінесің, бай әйелге үйленсең – оның көп мүлкінің біріне айналасың, ал ақылды, иманды әйелге үйленсең – оның сенімді серігі боласың» депті. Ой салатын әңгіме. Әрқайсысымызға адалынан келген жақсы жар кездессін деп тілейік.

(Сағындық Ордабеков)

Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қазақ жігіті әйелін қалай атайды?

2. Нәзік әйел бойынан қандай күш табылады?

3. Ғалым Н.Келімбетовтің қай шығармасы өшпес рухты көрсетеді?

4. «Қорқыт ата» кітабында қандай әйелді жақсы деп санайды?

5. Ғ.Мүсірепов шығармаларында әйел бейнелері қалай көрсетіледі?

1-жазылым. Сөйлемдерді толықтырыңыз.

1. Әйелдер – отбасын сақтайды, ...........

2. Халық мақалы жақсы әйелді ................

3. Н.Келімбетовтің жан жары оған қиналғанда тіреу, ........

4. Ғалым жанын қинаған дертіне қарамай, ............

5. Оның еңбектерінен күрескерлік рух, .......

6.Сұлу әйелге үйленсең, .............

7.Атақты әйелге үйленсең,................

8.Бай әйелге үйленсең, ...............

9.Ақылды, иманды әйелге үйленсең,............

10. Жақсы жар кездессін ..........

2-жазылым. Атау, аталу етістігін қолдана отырып, сөйлемдер жазыңыз.

Үлгі: Қазақ жігіті әйелін құрметпен «жан жолдасым» дейді. Қазақ жігіті әйелін құрметпен «жан жолдасым» деп атайды.

Жазушының монолог-хикаяты «Үміт үзгім келмейді» деп аталады.

Тыңдалым

Анасы мен баласы

Тыңдалым бойынша тест сұрақтарына жауап беріңіз.

Диалогке сәйкес ақпаратты көрсетіңіз.

А) Ана - өмірдегі ең жақсы адам.

B) Кинотеатрлар киноны кеш көрсетеді.

C) Үйге кешігіп келуге болмайды.

D) Кино көру – жақсы жұмыс.

Диалог мазмұнын анықтаңыз.

A) Кешкі кино сеансы

B) Кино – қызықты әлем

C) Ананың ойы – баласында.

D) баланың ойы – анасында.

Диалог мазмұнына сәйкес емес сөйлемді көрсетіңіз.

A) Әр баланың мінезі әртүрлі

B) Анаға баласының амандығы – қуаныш

C) Ата-ана өз баласының жақсы болғанын қалайды

D) Ата-ананы өзің балалы болғанда түсінесің.

Анықтама

шаңырақтың құты (фраз.) – үйдің бақыты, домашнее изобилие

үй шырайы – үйдің көркі,красота дома

жылулық келтіру – жылу беру

шыдас бермеу – шыдай алмау,проявлять нетерпение,быть нетерпеливым

көкірегі ояу – ойлы, ақылды адам,образованный человек

зерделі азаматтар – образованный человек,разумный человек

сал ауруға шалдығу – здесь: стать параличом

төсекке таңылу – тұра алмау, жатып қалу – быть прикованным к постели

дес бермеу – қиындыққа қарсы тұру – быть стойким, не сгибаться

тағдыр тауқыметі – өмірдің қиындығы – трудности судьбы

тайталасу – күресу – бороться

үміт отын үзбеу – не терять надежды

Тезаурус

адал жар – адал әйел (ер)

өз алдына бір төбе – ерекше, өзгеге ұқсамау

дархан пейіл – кең, жомарт көңіл

шығармалар шоғыры – шығармалар жинағы, көп еңбек

4-САБАҚ