Тыңдалымдар:

1- сабақ тыңдалымы: Ақын Мұхтар Шахановпен сұхбат

Тыңдаңыз:

– Мұхтар аға, сіз ақын ретінде де, қоғам қайраткері ретінде де қалың қазақтың аяулы ұлысыз. Сіз бір естелігіңізде атақты балуан Қажымұқанды бала кезіңізде көргеніңізді айтып едіңіз. Сол әңгімеге тағы да оралсақ дейміз...

– Қажымұқан секілді теңдессіз балуан біздің үйге қонаққа келген. Қажекең сол кездегі үлкен тракторды екі артқы дөңгелегінен көтеріп, жүргізбей қоятын, 15-20 еркек жабылып, майыстыра алмайтын ұзынша жуан темірді мойнына галстук етіп орай салатын, құлагер рухты даламыздың ұлы перзенті болған. Қажымұқан біздің үйге келгенде әкем өзінің бес жасар перзентіне, яғни маған сауын етіп отырған жалғыз ешкіні атып ұрып, ауыл қарияларын түгел жинап, қонақасы берді.

Тым ерке әрі тентектеу болғандықтан ба, төрде жамбастап жатқан, 215 келі «таудай адам» – Қажымұқанның үстіне шығып сырғанақ ойнағаным есімде. Сонда қатты ұялып, мені түсірмек болған анама Қажекең рұхсат бермепті. Менің қимыл-харакетімді денесіне шыбын қонған құрлы көрмей, кеңк-кеңк күліп, ауыл қарияларымен әңгімесін жалғай бергені санама тасқа басылғандай жазылып қалыпты.

Кешкілік Қажымұқанды шығарып салған соң, әкем анама ризалықпен бұрылып, басқа әйел болса, жалғыз ұлға талшық қылып отырған ешкіні сойғанына ренжитінін, ал анамның бір ауыз қарсылық білдірмегеніне ырза болғанын жеткізді.

–Расында да бұндай жағдайда кез келген әйел баласының қамын ойлайтын болар?

–Иә, кез келген әйелдің аузынан шығатын сөзді айтпаған анама мен ризамын. Менің анам елдегі ізгі даралықты мойындамаған адамның бәрі де өз ұлтының өсуіне кедергі болатынын жанымен түсінетін асыл адам болған. Қазақ әйелдеріне тән салқынқандылық пен жомартжандылық – анама туа біткен қасиет деп айта аламын.

2 –сабақ тыңдалымы: Жас Мұхтар

Тыңдаңыз:

–Ахмет аға! Жас кезінде Мұхтар өзін кімнің баласымын деп айтушы еді?

–Мұхтар кәрі апамнан тудым, атамның баласымын деп айтушы еді.

–Өз әкесі Омарханды кім деуші еді?

– Омарханды «аға» деп атайтын.

– Анасы Нұржамалды қалай атады?

– Жеңеше дейтін.

–Атасы мен әжесі бала Мұхтардың бұл сөздеріне қалай қарайтын?

–Олар баланың сөзін қызық көріп, ризалықпен күліп отыратын еді.

(«Жас Мұхтар» кітабынан)

3-сабақ тыңдалымы: Анасы мен баласы

Тыңдаңыз:

– Балам-ау, саған телефон соғып, ала алмадым ғой. Осынша кешіккенің не?

–Апа, телефонымды өшіріп қойып едім. Кино кеш аяқталды. Жатып ұйықтай бермедіңіз бе?

– Сенің үйден кеткеніңе төрт сағат болды, бір рет те хабарласқан жоқсың, мен қалай ұйықтаймын?

–Апа, мен кішкентай бала емеспін ғой, мені ойлап, уайымдай бермеңізші.

– «Ананың көңілі – балада, баланың көңілі – далада» деп айтқан екен аталарымыз. Өзің де әке боласың, сонда түсінерсің, балам.

–Жарайды, міне, келдім, қазір айран ішемін де жатамын.

–Тамақ жылытайын ба?

– Жан анашым! Тамақ ішпеймін. Бұдан былай кешіксем, телефон соғып, міндетті түрде хабарласамын. Ренжімеңізші, расында да сіздің мені ойлап, уайымдап ұйықтамай отыратыныңызды ұмытып кетіппін. Жатып, демала беріңіз. Міне, мен де жатамын.

4-сабақ тыңдалымы: Абай жеткізген сәлем

Тыңдаңыз:

– Құлыншақ аға, әкем сізге сәлем айтып еді...

– Сәлемет болсын... Иә, Абайжан, әкең не дейді?

–Айтқаны – мына жердегі Бетқұдық жайы. Бұрын Борсаққа тиісті қоныс екен. Соған былтыр күзді күні қыстауға кірер алдында сіздің ауыл қоныпты. Бірталай отырыпты. Қазір жаз шыға: «Осы жерді Құлыншақ маған қиса екен, қонбаса екен» деп әкеме Борсақ өтініш айтыпты.

–Оған әкең не депті?

–Әкем Құлыншақ қонбаса жақсы болар еді деп мені сәлеммен жіберді.

–Балам, бұл жердің даусыз иесі – Борсақ екені рас. Мен иелік жөнімен емес, келісім ретімен үлес алып келіп едім. Үлкен кісі ғой, Құнекеңнің сәлеміне көнбеске райымыз бар ма?!

5-сабақ тыңдалымы: Әйел- ерінің тірегі

Тыңдаңыз:

Ерлеріне тірек болған әйелдер туралы ән де, жыр да, аңыз-әңгімелер де көп. Соның бірі мынадай...

Ибраһим пайғамбардың ұлы Ысмайыл алыста жүріп үйреніпті. Бұл хабарды естіген әкесі бір күні ұлын іздеп келіпті. Келсе, ұлы үйінде жоқ, жас келін бейтаныс ақсақалды есік алдында қарсы алыпты. Келін келген кісі өзінің қайын атасы екенін білмейтін еді. Жолдан шаршап, шөлдеп келген ақсақалға үйге кіріп, шай ішіңіз демейді. Көңілі қалып тұрса да, ақсақал жас келіншектен тұрмыс жағдайлары қалай екенін сұрайды. Келіншек «жоқ» деген сөзден басқасын айтпайды. Үнсіз тыңдаған қария кетерінде «Күйеуіңе айт, үйдің босағасын ауыстырсын, сонда ғана тұрмысы түзеледі» дейді. Сөз астарын түсінбеген әйел күйеуі келгенде көрген-естігенін түгел айтып береді. Ысмайыл келіп кеткен өз әкесі екенін, келініне ренжіп кеткенін түсінеді.

Арада жылға жуық уақыт өтеді. Ибраһим пайғамбар тағы да ұлын іздеп келеді. Баласы тағы да үйінде болмай шығады. Бұл жолы қарияны бейтаныс келіншек күтіп алады. Ол қартты өз әкесіндей сыйлайды. Жол соғып шаршап келген ақсақалды төріне шығарып, дәм-тұзын ортаға салады. Тұрмыс – тіршілігі туралы қойылған сұрақтарға көп ойланбастан «Құдайға шүкір, бұйыртқаны болып жатыр» деп жауап береді. Күйеуінің қандай адам екенін сұрағанда, оның иманды, еңбекқор, адал азамат екенінін айтады. Мынадай жауапқа жаны жадыраған пайғамбар аттанарында: «Күйеуіңе сәлем айт, үйдің босағасын берік ұстасын» дейді. Ысмайыл келгенде келіншегінің айтқандарын тыңдай отырып, жарына әкесінің риза болып кеткенін, отбасының мықтылығы осы жарымен бірге болатынын түсінеді.

6-сабақ тыңдалымы: Базарлық

Тыңдаңыз:

– Қызым, мына базарлықтарды балаларға таратып берші!

– Әже, «базарлық» деген не?

– Базарлық деген – саяхат-сапарға, алыс қалаларға барған адамдардың туыстарына, көршілеріне, кішкентай балаларға, отбасына арнайы әкелетін сыйлықтары. Сондықтан да оны «базарлық» дейді.

– Бұл жақсы көрудің белгісі секілді екен.

–Дұрыс айтасың, қызым. Базарлық – сыйластықтың белгісі және ескерткіш сияқты қабылданады. Базарлықты аларда кімге алу керек, оның жасы қаншада, нені ұнатады, бұл сыйлық оны қуанта ма, осыларды да білу артық болмайды.

– Әже, сіз маған үнемі осындай жақсы салт-дәстүрлерді айтып отырасыз. Олардың бәрін қайдан білесіз?

– Мен де сен секілді кішкентай болдым ғой, қызым. Сонда маған ата-анам айтып, үйретті. Кезінде олар да анасынан естіген. Солайша, біздің тамаша дәстүрлеріміз ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатыр. Сен өзің де ана болғанда осы салттарымызды сақтап, кейінгі балаларға жеткізуге тиіссің. Соны ұмытпа, қызым.

7-сабақ тыңдалымы: Игі дәстүрлер

Тыңдаңыз:

Өзім көріп, куәсі болған екі жайт өмір бойы есімде қалыпты. Грузиндерде ата-бабасынан бермен қарай келе жатқан, күні бүгінге дейін маңызын жоймаған мынадай бір жақсы дәстүр бар екен. Кімде-кім қыз ұзатса, оның басты жасауы етіп Шота Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған батыр» дастанын сыйға тартатын көрінеді. Осы заманға сай небір жиһаздың ішінде дастанның алар орны ерекше. Өйткені ол – туған жер қасиетін, оның азамат ұлдарының намысын жырлайтын ұлы шығарма. Сондықтан да әр грузин отбасының ең қымбат мүлкі болып саналады. Егер де өзге жасаудың бәрі бар да, бір ғана «Жолбарыс терісін жамылған батыр» дастаны жоқ болса, онда ол толыққанды жасау болып есептелмейді. Бұл – ата-анаға ауыр сын.

Сол секілді, Канадада кәрі теректердің конкурсы өтіп, ең көп жасағандарын арнайы медальмен марапаттайтын дәстүр бар. Сол медальдар нешеме дәуірдің көзін көрген теректерге бекітіліп қойылады екен. Дәстүр сабақтастығын бағалау мен табиғатқа деген жанашырлыққа еріксіз тәнті боласың. Ал Латвия мен Эстонияда барлық кәрі ағаштар жыл сайын есепке алынады.

Қайбір жылы Эстонияның Муху аралын аралап жүріп, ағаш тұғырлардың үстінде төңкеріліп жатқан қураған, арса-арса болып шіріген қайықтарды көріп таң қалдым. Себебін сұрағанымда бұл қайықтардың әрқайсысы жүз, жүз елу, екі жүз жылдан бері сақталып келе жатқанын, өйткені кезінде эстондық ата-бабаларына адал қызмет еткен су көлігі бола білгендігін естідім. Жанымда жүрген жігіт осы қайықтармен аталары өз ғашығына жолыққанын, бала-шағасын өсіргенін, өз ұлтына қызмет еткенін айтты. Демек, бұл эстондықтар қайықтардан тек жақсылық көрген екен, ендеше неге жақсылық ұмытылуға тиіс деп осылайша есте қалдырудың «тәсілін» тапқан екен.

Менің ойымда «әр елдің адамгершілікке байланған ата дәстүрінің болуы қандай ғанибет!» деген пікір тұрды.

(М.Шаханов)

8-сабақ тыңдалымы: Тіршілік нәрі

Тыңдаңыз:

Су – барлық тіршілік үшін ең қажетті нәрсе. Сусыз өмір жоқ. Қазір көп елдерде таза су мәселесі ең басты мәселе болып отыр. Адамдар ғылым мен білімнің арқасында жаңалықтар ашып, мемлекетті дамытып жатыр. Экономика мен мәдениет жақсарды. Адамдар бұрын қиын көрінген күрделі мәселелерді оңай шешу жолдарын тапты. Бірақ, өмірде әлі де шешілмеген жұмбақтар көп. Соның бірі – су. Суды табиғаттан аламыз, оны құрту оңай, орнын толтыру – қиын. Техника дамыған сайын су азайып барады. Табиғат адамдарға қажетті заттардың бәрін берді, енді адамдар су мәселесін шешу жолдарын ойластырып жатыр. Суды үнемдей білуді әр адам өзінен бастауы керек.

9-сабақ тыңдалымы: Тұтыну себеті

Тыңдаңыз:

Дүкеннен, базардан өзіңе, үйге қажетті заттарды сатып алғанда міндетті түрде бағасын қарайсың. Сен бір заттың бір дүкенде арзан, екінші дүкенде қымбатырақ екенін байқайсың. Оның себебі заттардың сапасына да қатысты болатынын, әрине, сен білесің. Ал базарда сауда жасасаң, сатушымен ортақ бағаға келісуге болады. Базарда саудаласа білу де - өнер. Мәдениетті, орнықты сөзбен саудаласа алсаң, ақшаңды үнемдей аласың. Киім-кешек, әшекей заттар, азық-түлік алғың келсе, алайда бағасы қымбатырақ болса, саудалас. Ал егер сатушы бағасын төмендетпесе, бірақ оның тауары өзіңе ұнап тұрса, бас тартпай сатып ал. Сауда ақшаға емес, қанағатқа қатысты болады. Адамның бір айда тұтынатын азық-түлігі мен басқа да қажетті заттарының төменгі мөлшерін «тұтыну себеті» дейді. Тұтыну себетінің құнын экономистер есептейді. Сен де бір айда нені тұтынасың, соны есептеп көр.

10-сабақ тыңдалымы: Қонақжайлық

Тыңдаңыз:

– Сағат қанша болды?

– Алты болды, анашым.

– Бір сағат қалды, тездетейік, қызым.

– Тура жетіде келе қоймас, үлгереміз ғой.

– Болмайды, қызым. Қонақтар келгенде біз де үйге кіріп жатсақ, ұят болады.

– Онда сіз бара беріңіз. Көкөністер мен шырынды мен алып барамын.

–Жарайды, мен осы заттарды алып, кете берейін. Қыздар дастархан жасап, бізді күтіп отырған болар.

11-сабақ тыңдалымы: Бақыт

Тыңдаңыз.

(Ертегі)

– Ей, Адам, сен бақта өмір кешіп жатырсың. Не киейін, не ішейін демейсің. Сенде бәрі бар. Сауық құрып, қайғысыз жүріп жатырсың. Бірақ сенің ішің пысатынын, әлденені іздейтініңді сезіп жүрмін.

– Рас, менде бәрі бар. Мен ештеңеге мұқтаж емеспін. Сонда да маған жетіспейтін бір нәрсе бар. Ол не? Осыны ойлаумен күн өткізетін болдым.

– Ия, сенде бәрі бар, бәрі дайын. Бірақ сенде бақыт жоқ. Сен - бақытсызсың.

–Ал, сонда бақыт дегеніміз не?

–Шын білгің келсе, бақыт дегеніміз не екенін мен саған көрсетейін.

–Көрсет.

–Ендеше, бір ұйықтап тұр. Оянғанда, көресің. (Адам бірер уақыт ұйқыға кетті. Сол аралықта Жаратушы Адамның айналасын өзгертіп жіберді)

• Ойбай, Жаратқан-ау, бақытың осы ма? Мынау не? Айдала, шөл, ішерге ас, киерге киім жоқ қой. Аштан өлді деген осы ғой!

–Ей, адамзат! Қолыңа кетпен ал. Еңбек ет. Мына шөлді гүл бақшаға бөле. Егін өсір. Бақытты сонда табасың. Көп еңбек еткенге бақыт басын иеді. Адамды бақытты ететін еңбек екенін сонда білесің.

12-сабақ тыңдалымы: Естелік

Тыңдаңыз.

Біз атаммен бірге Әйгерім апамның үйіне талай барғанбыз. Сонда алты қанат ақ үйдің төрінде мейірімді көзді ақсақал отыратын. Ол – жазық маңдай, қара торы, кеуделі кісі еді. Ата бізді құшағын жайып қарсы алатын, маңдайымыздан сүйетін. Ол – Абай аға болатын.

Біз Әйгерім апамның үйіне баруға үнемі асығатынбыз. Әйгерім апа сабырлы кісі еді. Тез қимылдай қоймайтын. Ол кісі алдымен кереге басына байыптап көз салады. Төсектің бас жағында тұрған сандыққа қарайды. Бешпентін алады, жан қалтасын қарайды. Бір шумақ кілттері сылдыр ете түскенде барлық бала қуанып, шуылдап кететінбіз. Себебі, бұл кілтпен Әйгерім апа сандықты ашып, бізге тәтті әперетін. Әйгерім апамыздың балаларға сақтайтын тәтті-дәмділерін ойласам, қазір де дәмі аузыма келгендей болады. (Ахмет Әуезов)

13-сабақ тыңдалымы: Қарлығаш

Тыңдаңыз

Бір жылы көктем кезінде біздің үйдің кіреберіс бөлмесіне қарлығаш ұя салды. Сол ұядан үш балапан шығарды. Күзге қарай құстар жылы жаққа ұшуға дайындалды. Менің қарлығашым да өз балапандарын алыс жолға ұшуға үйретіп, күнде кешке ғана ұяға оралып жүрді. Мен олардың енді біздің үйде қалмайтынын түсіндім. «Осы қарлығаштар келер жылы біздің үйге оралар ма екен, әлде келмей ме» деп жиі ойлайтын болдым. Бірде кешке қарлығаш ұясына оралғанда ұстап алып, аяғына шешілмейтіндей етіп, мықтап тұрып ақ жіп байлап жібердім. Күндегі әдетінше олар таң атқан соң ұясынан ұшып кетті, содан қайтып келмеді.

Қыс өтіп, көктем келді. Алғашқы жыл құстары да келе бастады. Солардың ішінде қарлығаштар да бар еді. Оларды көрген сайын менің қарлығашым келді ме деп ойлаумен болдым.

Бір күні біздің қораға екі қарлығаш келіп қонды. Дұрыстап қарасам, біреуінің аяғында байланған ақ жіп бар екен. Бұл былтырғы қарлығаш екенін білгенімде қатты қуандым. Бұлар биыл да үйдегі кіре беріс бөлмедегі ұяға жұмыртқа салып, балапан шығарды.

14-сабақ тыңдалымы: Біздің пәтер

Тыңдаңыз.

Мен қалада тұрамын. Үйім қала орталығына жақын. Біздің үйіміз тоғыз қабатты. Менің пәтерім бесінші қабатта. Пәтеріміз үш бөлмелі, жалпы аумағы 85 шаршы метр. Үйде әкем, шешем, қарындасым және мен тұрамыз. Әкем мен анамның, қарындасымның жеке бөлмелері бар. Ал мен төргі бөлмеде ұйықтаймын.

Біздің үйде бөлме гүлдері көп. Анам гүлдерді жазда балконға қояды, қыста үйдегі терезе алдында тұрады. Ас үйдегі гүлдер қысы – жазы гүлдеп тұрады, сондықтан да мен оларға қарағанды өте жақсы көремін. Себебі, маған үнемі гүлдеп тұратын гүлдер ұнайды. Бөлме гүлдері адам көңілін көтереді, көз қуантады. Гүлдер барлық бөлмеге сән береді. Сондықтан да біздің үй ең жақсы үй деп ойлаймын.

15-сабақ тыңдалымы: Орманды алқап

Тыңдаңыз.

- Абзал Дастанұлы, Астананың жан-жағын орманды алқап етіп жатырсыздар. Бұл орман Астананың ауа райына қаншалықты әсер ете алады?

- Ғалымдардың зерттеуінше, ағаштар шаң-тозаңның отыз – қырық пайызына дейін ұстап қала алады. Ал бір гектар орман 400 келі күкірт қышқыл газын өзіне сіңіре алады. Сондықтан орман жазда аптап ыстықтан, қыста ызғарлы суықтан айтарлықтай сақтай алады. Одан басқа, елордада күн сайын салынып, биіктеп келе жатқан қаншама үйлер, ғимараттар бар. Астана көшелерінің, тұрғын үйлерінің алаңдарында жайқалған ағаштарды да жылыжайда арнайы өсіріп, біз дайындаймыз. Біздің ағаштарымыз қала көркін ашып, тұрғындардың саясы болғанына қуанамыз.

- Ата-бабаларымыз да ағаштардың пайдасы туралы қаншама өсиет қалдырды емес пе?

- Иә, дұрыс айтасыз, барлығын айтпасақ та, «бір тал кессең, он тал ек» деген өсиетінің өзі қандай мағыналы! Одан басқа адамның үш парызы бар, соның бірі – ағаш егу екенін де аталарымыз айтып кетті ғой. Ағаштың пайдасын білгендіктен де талай асыл сөздер қалдырды. Біз қазір елбасының тапсырмасы бойынша, жас Астананы жасыл қалаға айналдыру бағдарламасын орындап жатырмыз.

16-сабақ тыңдалымы:

Үйге жақын жерде қалалық үлкен бір банкі бар еді. Соның алдынан өтіп бара жатқанымда, жол бойында жатқан бөлке нанды көзім шалды.

Дереу нанды алып, маңдайыма және көкірегіме тигізіп: «Алла тағала, өзің кеше гөр» деп сөмкеме салдым. Кішкентай кезімде нанның қалдығы жерде жатса, анам нанды маңдайы мен көкірегіне тигізіп, Алладан кешірім сұрайтын сосын бізге нанды қадірлеу керектігін айтып біраз жекіп алатын.

Кенет сырт жағымнан біреудің аяқ дыбысын естідім. Жалт бұрылсам, пайғамбар жасындағы ер кісі. Үнсіздікті үлкен кісі бұзды.

- Амансың ба, қызым! Қызым, сен мені тыңда,–деп жалғастырды сөзін. – Мен Түркиядан келген қазақпын. Ондағы тұрмысымыз өте жақсы. Балаларымның барлығы жоғары білімді, қызмет істейді. Өзім туған жеріме бірінші келдім. Мен осы банктен шығып машинаға отырарда жерде жатқан әлгі нанды көрдім. Машинама міндім де, есігімді ашып бақылап отырдым. Нанның жанынан 62 адам өтті. Бірақ бірде-біреуі нанды көтеріп алмады. 63-ші болып сен келдің. Нанды көріп, көтеріп алдың. Мынау бір құдайға қараған адам екен деп, өзіңе риза болып тұрмын.

Осы кезде «Дүниедегі ең ұлық нәрсе – нан» деген әжемнің даусы құлағыма анық естілгендей болды. (Ғаламтордан).

17-сабақ тыңдалымы: Мағжан мұхит екен