Грамматика: Кеңістіктік қатынастың берілуі (выражение пространственных отношений)

Қажетті сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

Айтыс, синкреттік жанр, ақындар, ауыз әдебиеті, халықтық, көне заманда, жырау, көркемөнер, зерттеушілер, ақындар айтысы,суырып салма, дәріптеу.

Мәтінді оқыңыз, мазмұндаңыз.

Айтыс өнері

Айтыс — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.

Айтыс — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау алып, ақындар айтысына айналды. Айтыста осыған орай лирикалық, эпикалық, драмалық болып келеді.

Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түркі тілдес елдердің бірқатарында кездеседі.

Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте ерте заманнан келе жатқанын айтады.

Айтыстың ескі түрі – қыз бен жігіт айтысы. Айтыскерлердің негізгі тақырыбы – жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру, сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптеп жырлаған. Осы дәуірде өмір сүрген атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек, Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс арқылы сақталған. Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрі сақталған. Айтыстың кеш дамыған түрі бұл - жұмбақ айтысы.

Айтыс ақындары. Қазақ қоғамында ақынның ақын болып танылуы да тек айтыс арқылы жүзеге асқан. Көбіне айтыста жеңілген ақын өткен айтысты ел арасына таратуға міндетті саналған. Сөйтіп, бір-біріне логикалық ой-жүйемен терең жымдасқан екі ақынның өлеңдері біртұтас дүниеге, қисса-дастан секілді шығармаға айналған. Айтыс ақындарының ұғымында өлең белгілі бір кісіге қонатын өнер саналған.

Өнер жарысы. Айтыс – ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Өткен ғасырда Жанақ, Сабырбай, Шөже, Сүйінбай сияқты ғажайып айтыс ақындары болған. Бұл үлкен дәстүрді қазір Әсия, Әселхан, Қонысбай, Баянғали, Әлфия, Абаш, Мұхамеджан сияқты айтыс ақындары жалғастырып келе жатыр.

(Қазақ энциклопедиясынан)

Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Айтыс дегеніміз не?

2. Айтыс өнері қандай жанрға жатады?

3. Айтыс өнері қандай халықтарда кездеседі?

4. Қыз бен жігіт айтысының нгізгі тақырыбы не?

5. Қазіргі таңда айтыстың қай түрі дамыған?

6. Қандай айтыскер ақындарды білесіз?

Жазылым

1-жазылым. Мәтіннен сөйлемдердің сыңарын тауып аяқтаңыз.

1. Айтыс – ...............

2. Айтыста осыған орай ..... .

3. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, .................

4. Айтыстың кеш дамыған түрі бұл - ....... .

2-жазылым. Айтыс өнері неден басталады деп ойлайсыз, сол туралы ойыңызды жазыңыз.

Үлгі: Айтыс – өнер жарысы деп білемін. Мен атақты айтыскер ақындардың көбін білемін. Ақындардың айтысын қазақ жұртшылығы қызығып тамашалайды. Мысалы, «Біржан мен Сара» айтысында қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік сөз болады.

3-жазылым. Берілген мақал –мәтелдердің мағынасын ашыңыз.

• Әдептіліктің белгісі иіліп сәлем бергені,

Жақындықтың белгісі көп кешікпей келгені.

• Ас көп болса, кәде көп.

• Ағаны көріп іні өсер,

Апаны көріп сіңлі өсер.

• «Сіз» деген – әдеп

«Біз» деген - көмек.

• Әдепті бала, ата-анасын мақтатар,

Әдепсіз бала, ата-анасын қақсатар.

• Жақсыдан үйрен,

Жаманнан жирен.

4-жазылым. Сөздермен сөз тіркестерінің мағынасын ашып сөйлем құраңыз.

Құндылық, әдептілік, сыпайы, өнегелі, тал бесік, тұрмыстық, әдет-ғұрып.

Тыңдалым

Домбыра

Тыңдалым бойынша тест сұрақтарына жауап беріңіз.

1. Қазақ халқының өте ерте және кең тараған, нағыз табиғи ұлттық музыкалық аспабын анықтаңыз?

а) күй сандық

в) рояль

с) домбыра

д) скрипка

2. Домбыра қай елдің тілінен аударғанда «кішкене садақ» деген мағына береді?

а) алтай

б) түркі

в) славян

г) Шумер

3.Қажетті сөзді қойыңыз: Қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспап ішекті, .... аспаптар тобына жатады.

а) үрмелі

в) ұрмалы

с) шертпелі

д) сілкілемелі

4. Аспаптар неден жасалады?

а) тастан

в) ағаштан

с) балшықтан

д) қыштан

5. Домбыраның қанша пернесі болады?

а) 8,10,12, 34

в) 5,6,15, 20

с) 9,11,14, 24

д) 2,16,19, 29

6. Домбыра аспабында қандай шығармалар орындалады?

а) симфония

в) күй

с) опера

д) пьеса

5. Сөйлемді толықтырыңыз: ... күйлер Арқа өңірінде, ал төкпе күйлер батыс аймақтарда кең таралған.

а) сазды

в) мұңлы

с) қайғылы

д) көңілді

Анықтама

Айтыс – песенное состязание акынов в импровизации или состязание ораторов

Синкреттік жанр – синкретический жанр

Ақындар – акыны, поэты

Ауыз әдебиеті – устная литература

Халықтық – народный

Жырау – представитель определенного жанра казахского исторического поэтического творчества

Көркемөнер – художественное искусство

Зерттеушілер – исследователи

Ақындар айтысы – состязание акынов

Тезаурус

Айтыс – ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.

Топшылау – бір нарсе жайлы ойша жорамалжасау, болжау.

Жымдасқан – бір-бірімен ниеттес, пікірлес.

43-сабақ: Күй атасы - Құрманғазы

Қажетті сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

Музыкалық аспаптар, өкіл, музаканы зерттеу, өнер, домбыра шерту, шығармашылық, ұлы сазгер, туындылар, ырғақ, әлеуметтік өмір, ұстаз, табиғат көріністері.

Мәтінді оқыңыз, мазмұндаңыз.