1 Қазақстандағы экологиялық жағдай

Қазақстан Еуразияның ортасында орналасқан. Оның территориясының ауданы 2,72 млн. км² дейін жетеді, халық саны 2012 жылы 16,8 млн. адамды құрады. Ел үшін нәзік табиғи орта тән. Территориясының негізгі бөлігінің жазықтығы мен солтүстіктен оңтүстікке ұзақтығы ендік-аймақтық ландшафтар – орманендала, ендала, жартылайшөлдер, шөлдердің болуын, таулардың бары – биіктік-белдік ландшафтардың – құрғақ субтропиктен жоғарытаулы тундралардан мұздықтардың болуының негіздемесі. Брегей су объектілері де кездеседі – ішкіконтиненталь өзендер мен көлдер, мысалы Каспий, Арал, Балқаш, Зайсан, Алакөл.

Қазақстанның тұрақты дамуына бөгет жасайтын кілтті экологиялық мәселенің бірі тұщы судың жеткіліксіздігі. Сумен қамтамасыз ету бойынша Қазақстан тұрғындардың санына байланысты ТМД елдері арасында соңғы орында. Сулылығы бойынша орташа жылдың өзінде республиканың жерүсті сулары ресурстары жылына 100,5 км³ құрайды. Олардың тек 56 км³ ғана Қазақстан территориясында қалыптасады. Сулылығы бойынша орташа жылда су ресурстарының жеткіліксіздігі 6,6 км³ құрайды. Көрші мемлекеттердің суалымы біздің республикамыздың шекаралық өзендер бассейндерінде дағдарыс жағдайларын тудырады. Сонымен қатар, ел ішіндегі су ресурстарын суландыруға және өндірісте ұтымсыз қолдану оның жүдеуіне әкеледі және басқару оптимизациясын қажет етеді.

Каспий маңында төтенше жағдай қалыптасып келеді, себебі мұнайгаз кешені объектілерінің суға кетуінен теңіз суларының ластануы, нәтижесінде кәсіпшілік балықтар, итбалық, суда жүзетін құстар санының азаюына әкеледі.

Республикамыздың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуына жер ресурстарының жүдеуі мен климаттың өзгеруіне байланысты жүріп жатқан шөлдену үрдістері бөгет жасайды.

Жалпы алғанда, шөлденуге ұшыраған алаң территориясының 60 % құрайды. Барлық бақташылық жерлердің алтыншы бөлігі (30 млн. га жуық) дефляция мен эрозияға ұшыраған, үшінші бөлігі нашар күйде.

Өндіріс пен энергетика әрекеті нәтижесінде Қазақстанда, топырағы мен өсімдіктерінде улы заттардың құрамы жоғары техногенді биохимиялық қалалар пайда болып келеді.

Павлодар облысының орталық бөлігінде қоршаған ортаның негізгі ластаушылары болып саналатын Павлодар-Екібастұз территориалды-өндірістік кешен қалыптасты, оның ядросын жылулық электрстанциялар каскадтары (республиканың орнатылған қуатының 60 %), көмір разрездері, алюминий, ферроқорытпа, мұнайөндіру зауыттары құрайды.

Павлодар облысының ауа бассейнін ластаушы негізгі кәсіпорындар: “Павлодарэнерго” АҚ (ЖЭО-2,3), “Алюминий Казахстана” АҚ, “Павлодар мұнайхимия зауыты” ЖАҚ, “AES Экибастуз” ЖШС, “Станция Экибастузская ГРЭС-2” ЖШҚ, Ақсу ферроқорытпа зауыты, “Евроазиатская энергетическая корпорация” АҚ, “Северный”, “Восточный”, “Богатырь” разрездері.

Соңғы кездері қаланың ауа бассейнінің ластануында автокөлік үлкен орын алып келеді. Павлодар облысы бойынша 2004 жылы автокөліктерден жылдық тастаулар 33,2 мың тонна (2003ж. – 31 мың тонна) құрады. Тастаулар құрамы: көміртегі оксиді – 23572 т, көміртегілісутек – 3984 т, азот қышқылдары – 4316 т, күкірт диоксиді – 996 т, альдегидтер – 332 т, күйе – 132,8 т, бенз(а)пирен – 0,008 т.

Қала маңында қар жабынының ауыр ластану ореалы алаңы:

Павлодар- 10840 км²;

Экибастуз- 21400 км²;

Москва- 177900 км²;

Шымкент- 1500 км².

2000 жылы экологиялық органдардың мәліметтері бойынша ластаушы заттар тасталуының 56875 көздері тіркелді, олардың 39872 ұйымдасқан және 1/3 бөлігі ғана тазартушы құрылғылармен жабдықталған. Өндірістік салалардың ішінен ауаның негізгі ластаушылары жылулық электрстанциялары, қара және түсті металлургия, сонымен қатар мұнайөндіру болып табылады. Орташа ЖЭО атмосфераға 5 т/с күкіртті ангидрид пен 16 – 17 т/с күл тастайды. Осылайша: «Алюминий Казахстана» АҚ негізгі ластаушы заттар: алюминий тотығы тозаңы, күкіртті ангидрид, азот қышқылы. Жинағында бұл 15866 т/жыл құрайды. ЖЭО-2: күл, күкіртті ангидрид, азот қышқылдары – 63657,079 т/жыл. ЖЭО-3: күл, күкіртті ангидрид, азот қышқылдары – 34019,372 т/жыл. «Богатырь» ЖШС көмір разрездері: күл, күкіртті ангидрид, азот қышқылдары – 13640,162 т/жыл.

Облыстың негізгі су магистралі Ертіс өзені, ол ішетін, шаруашылық және өндірістік сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. Оның ұзақтығы облыс шегінде 720 км құрайды.

Ертіс ағымын Бұқтарма су қоймасымен реттеуден кейін, халық шаруашылығының барлық салаларын қамтамасыз етумен байланысты бассейндегі су шаруашылығы жағдайы күрт төмендеді. Жағдай көрші елдер – Ресей мен Қытайдың қарқынды қолдануымен ушыға түсті. Бұл жағдайда өзеннің потенциалын сақтау мен солтүстік-шығыс Қазақстанн аймағының алқабын сақтауды ескерумен су ресурстарын кешенді пайдалану бойынша мемлекетаралық бассейнді келісімді жасау маңызды орында.

Облыс территориясында 398 өзен, жалпы алаңы 1 кв. км, олардың 74 тұщы, қалғаны асқын минерализациясымен.

Өзендердің негізгі ластаушылары жақын маңда орналасқан тұрғын мекендер мен өндірістік кәсіпорындар. Су сапасының нашарлауына әсер ететін өзге фактор суалу алаңында орналасқан егін жерлерді судың алып кетуі. Адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесі қайтусыз алынған су көлемдерін, органикалық заттар мен тұрғын қоқысты ластау нәтижесінде су сапасының нашарлауы, балдырдың қарқынды дамуы жүзеге асып, қарқынды ұйықтану мен өзендердің ұсақтауына әкелді.

Облыс шегіндегі су сақтау аймағы Ертіс өзенінің жайылмасы болып табылады. Ертіс өзенінің жайылмасы – республикалық мәндегі тапсырыс. ҚР 2001 жылғы 27 маусымындағы №877 Жарғысымен пайда болды. Тапсырыс алаңы 377,133 га.

Қазіргі кезде технико-экономикалық негіздеме жасалды және бекітілді, бірақ аса маңызды қорғалатын территория туралы Ереже жоқ, осыған байланысты, тапсырыс қорғаусыз болып қалды.

Облыстың тазартушы қондырғылары

“Павлодар-Водоканал” ЖШС. Павлодар қалалық тазартушы қондырғылары (ҚТҚ) кешенінің жобалық қуаты – 200 мың м³/тәулігіне, орташа нақты жүктеме 98 - 110 мың м³/тәулік құрайды. Кешеннің құрамына механикалық және жасанды-биологиялық тазарту қондырғылары кіреді: қабылдау камерасы, 3 тор, 8 топырақаулаушы, бастапқы радиаль тұндырғы - 8 дана, аэротен - 3 дана, қосымша горизонталь тұндырғылар - 18 дана және контактілі резервуарлар - 2 дана. Тазартылған ағындардың тасталуы Ертіс өзеніне жасалады.

Негізгі ластаушы заттар бойынша тиімді тазарту:

- ұшпалы заттар – 94,7 %;

- БПК толық - 91,7 %;

- Мұнай өнімдері – 95,1 %;

- Аммонийлі азот - 93 %.

« Горводоканал » ААҚ Ақсу қ. Жобалық қуаты – 38 мың м³/тәулік, орташа алғанда нақты жүктеме 10 мың м³/тәулік құрайды. Механикалық тазарту қондырғылары құрамына кіретіндері: қабылдау камерасы, 2 тор, 4 топырақаулағыш, алғашқы радиал тұндырғы - 4 дана, реттеу ыдыстары – 2 дана. Тазартылған ағынды сулар тасталуы Ұзынбұлаққа жасалады.

Негізгі ластаушы заттар бойынша тиімді тазарту:

- ұшпалы заттар – 57 %;

- БПК толық – 52,5 %;

- Мұнай өнімдері – 54 %;

- Аммонийлі азот – 8-10,5 %.

“ Экибастуз ” МКК. Екібастұз қ. Қалалық тазартушы қондырғылар кешенінің жобалық қуаты – 58 мың м³/тәулік, орташа алғанда нақты жүктеме 24-25 мың м³/тәулік құрайды. Кешеннің құрамына механикалық және жасанды-биологиялық тазарту қондырғылары кіреді: қабылдау камерасы, 3 тор, 3 топырақаулаушы, бастапқы радиал тұндырғы - 4 дана, аэротен - 2 дана, қосымша горизонталь тұндырғылар - 18 дана және контактілі резервуарлар - 4 дана.

Негізгі ластаушы заттар бойынша тиімді тазарту:

- ұшпалы заттар – 89,6 %;

- БПК толық – 78,1 %;

- Мұнай өнімдері – 95,4 %;

- Аммонийлі азот – 96,1 %.

Жоғарыда аталған экологиялық мәселелерді шешу үшін табиғатты қорғау әрекетінде институционалды түрлендіру жүргізу, оның қаржыландыруын оптималдау, заңнаманы, мониторингі мен есептеу жүйесін жетілдіру, экологиялық міндеттерді шешуге ғалымдарды, ҮЕҰ мен қоғамды шақыру, экологиялық білім беру мен тәрбиелеу жүйесін қалыптастыру.