1.2 Зерттеу және тексеру жұмыстары.

а)Теодолит. Теодолиттердің тексерістері және дәлдеулері құралдың конструкциясына салған геометриялық және оптика-механикалық талаптардан шегінумен шақырған қателер айқындалу және жою үшін өндіріп алып жатыр.

1. Көтергіш бұрандалардың жүріс, ырғақты байсалды болуға тиісті тербелгіш және ұстап қалуларсыз.

Бұранданың жүрісі реттеп жатыр, реттеу Гайколарда түйрегіште көмекте айналдырып сол немесе бұрандалардың бір қалыпты жүрісі жетеді болғанша, басқа тарапты.Кескіндік желіні 120-150 м ұзындықтағы секцияларға әрбір секцияда 6-10 қада белгі бойынша рефракция әсерін азайту үшін бөледі. Секция ішінде қада белгілер арасындағы тік бұрыштар мен қашықтықты екі тәсілмен (1-сурет) өлшейді: қашықтықты және тік бұрыштарды тәуелсіз өлшеу немесе бұрыштық және желілік өлшеулерді бірізді жасау арқылы, яғни жарық-қашықтық өлшеуішпен және теодолитпен өзара алмастыру арқылы өлшеуге болады. Бірінші жағдайда жарық қашықтық өлшеуіш А нүктесінде орнатылған, i_c биіктігінде L қашықтықты В нүктесінде орнатылған шағылдырғышқа D дейін өлшейді. Шағылдырғыш құрылғының биіктігі-υ_с. Зенит қашықтығын Z өлшеуді теодолит биіктігі i_т мен υ_т сигнал болғанда жасайды. Көлденең салыну мен А және В нүктелерінің арасындағы артық мақсатқа сай теодолиттің көріну сәулесіне дейінгі өлшенген қашықтыққа алып келе алады. Бұл үшін қосалқы h шамасын (1-сурет) анықтайды:

h = i_c - i_т - (υ_c - υ_т).

Өлшенген қашықтыққа түзету ΔL:

ΔL = hcos Z - ,

Ал артық ΔН пен көлденең S мына формулалар бойынша анықталады:

ΔН = (L + ΔL) cos Z + i_т – υ_т;

S = (L + ΔL) sin Z.

Екінші тәсілмен желілік және бұрыштарды өлшеуді бақылағанда мына ретте орындалады. Жарық-қашықтық өлшеуішпен қада белгілер арасындағы арақашықтықты өлшейді, содан кейін сол орныққа теодолитті орнатады, яғни теодолиттің автоцентрленуін қолданады және шағылдырғыш центрінде зенитті қашықтықты Z өлшейді. υ_c = υ_т, болғандықтан, (10)-формула мына түрде болады:

h = i_c - i_т.

Мұнда h мәні жарық қашықтық өлшеуіш үшін тұрақты болып, теодолит үшін өріс жұмыстарын бастағанға дейін нақты анықталуы мүмкін.

ΔL анықтау қажет болмайды, егер зенитті қашықтықты өлшегенде көру нүктесі мен шағылдырғыш центрі теодолит пен жарық қашықтық өлшегіштің көлденең осьтері сияқты шамаға ауыстырылған болса. Бұл қатты салымды пайдаланғанда және шағылдырғышты қолданғанда арнайы саптаманы қолданғанда мүмкін (2-сурет). Саптама екі бөліктен тұрады-жоғарғы 6) және төменгі 2), олар өзара бұрамалар мен гайкалармен 3) бекітілген. Төменгі бөлікті қатты салымның 1) түтігіне кигізеді де, бұрамамен 7) бекітіп қояды. Жоғары бөлік саңылауында жарық қашықтығын өлшеуішті 4) орналастырады да, бұрамамен 5) бекітеді.

Салым центріне қатысты шағылдырғышты орнатқанда көру биіктігінде бұрыштық өлшеулерді жасағанда қатты салым түтігі бойынша ауысатын болады. Ауысу шегі 110 бастап 160 мм дейін, кез келген теодолиттердің бұрыштық өлшеулері үшін қолданылуы мүмкін. Шағылдырғыштың орнатылу биіктігінде белгілеу ыңғайлы болу үшін саптаманың төменгі бөлігіне 8)-сызғыш бекітілген.

б) Жарық қашықтықты өлшеуішті.

Штативтің және үш аяқтың азимутты орнықтылығы көлденең шеңберде алидадада айналуда мұңсыз болуға тиісті. Штативте теодолит бекітіп жатыр, тік жағдайға құралдың айналулары тік өсі алып келіп жатыр, әлдеқандай кенет ерекшелеуетін затқа көрермен тұрбалар желілердің торды сілтеп жатыр. Штативке басқа әлсіз айналдырушы күштерде қосымшада көрермен тұрбалар желілердің торы заттан шалқуға тиісті емес. Жағымсыз жағдайда штативтің аяқтардың (қойларлары) топсаның бұрандалары қатты керілген тарту шығып жатыр. Штативтің орнықтылықтары қол жеткізген, теодолиттің үш аяқтың орнықтылығы ұқсас тексеріп жатыр, заттан суреттен торда ауытқуда табылуда үш аяқтың көтергіш бұрандалардың жүріс реттейтін Гайколарлар қатты тарту шығып жатыр.

Көлденең шеңберде алидадада цилиндрлік деңгейдің өс теодолитке айналуға тік өске перпендикуляр болуға тиісті. Үш аяқтың екі көтергіш бұрандасы жалғастыратын параллель сызықтарды деңгей орнатады және қарама-қарсы бағыттарында олардың айналдырып, нөл-тармаққа деңгейдің көпіршігі алып келіп жатыр. Үшінші көтергіш бұранда бағыт бойынша деңгей содан соңы орнатып жатыр және тік жағдайға шамамен теодолиттің айналулары өсі келтіру керек үшін, нөл-тармаққа көпіршік қайта алып келіп жатыр. Көлденең шеңбер бойынша есептеу алып жатыр және көлденең шеңбердің алидаданы бұрып жатыр айнытпай 180°, қоюлар дәлдікті көлденең шеңбер бойынша есептеулер бойынша тексеріп жатыр. Егер деңгейдің көпіршігі нөл-тармақтан қисайтса, біресе деңгейге түзету (юстировочным) бұрандаға ауытқуларға доғаларға жартыға оның орын алмастырып жатыр, ал үш аяққа — көтергіш бұрандаға екінші жартыға, бағыт бойынша ол тұр.

Цилиндрлік деңгейге 180° көпіршікке алидададан бұрылыстан кейін болғанша, тексерісті және дұрыстауды орындау шығып жатыр немесе нөл-тармақта қалу керек, немесе шалқу одан көп емес не 0, 5 бөлуді.

Дөңгелек деңгейдің өс теодолиттің айналулары параллель өстері болуға тиісті. Тік жағдайға теодолитке айналуларға өске көлденең шеңберге алидадада дұрысталған цилиндрлік деңгейде көмекте орнатып жатыр. Дөңгелек деңгейдің содан соңы көпіршік дөңгелек деңгейдің оправаны бекітіп жатқан үш бұрандада көмекте нөл-тармаққа орнатып жатыр.

Теодолиттің көрермен тұрбалары визирлік өс оның айналуға өске перпендикуляр болуға тиісті. Тік жағдайға теодолиттің айналулары өсі келіп жатыр және алып тастаған көрермен тұрбаларға желілерге торларға қиылысуларға орталық нүктеге сілтеп жатыр, жақсы көрнекті зат. Мысалы көлденең шеңбер бойынша есептеу содан соңы алып жатыр, тас төбе арқылы көрермен тұрбаны аударып жатыр және сол торлар желілердің қиылысуы қайта сілтеп жатыр зат, круге сол көлденең шеңбер бойынша есептеуде істеп жатыр және олардың айырымы есептейді : Пх—JIX. Есептеулердің алған айырымы Лх—П, сендірхатын шарттар сақтамаулар ықпалмен ғана емес шақырған қатені бола

алады .

Дұрыстау үшін есептеу көлденең шеңбер бойынша орнату шығып жатыр Л—С немесе П.АУЫЛ. Желілердің торлары бұрандалар және бұрандалары жабылатын қалпақты содан соңы бұру және ауыстыру торда сәл өлшеулі тік

түзету бұрандаларда түйрегішпен бақыланатын заттан суретпен желілерге торға орталыққа қиылысуға қосарлануға дейін бүйірлеу бұрандалармен оправаны түзету. Коллимирлеген қателер жою бірнешесі қабылдауларға жетіп жатыр.

Теодолиттің компенсаторы оның төлқұжатта көрсетілген шектердегі құралда тік өсте көлбеуде тік шеңбер бойынша өзгеріссіз есептеу қамтамасыз етуге тиісті. Бұл шарт тексеріс үшін әлдеқандай визирлік мақсат таңдап жатыр және бір үш аяқтан көтергіш бұрандалардан визирлік мақсаттарға бағытта орналасқан болу үшін, осылай штативте теодолит орнатып жатыр. Нөл-тармаққа көлденең шеңберде алидадада деңгейдің көпіршігі келіп жатыр және круге құқық П.АУЫЛ тік шеңбер бойынша есептеуде өндіріп алып жатыр немесе Л шеңбер сол. Бұрышқа визирной мақсаттарға бағытта үш аяқтың көтергіш бұрандамен теодолит содан соңы қисайып жатыр, компенсатор әсерлер шектейтін диапазон деңгейбөлулер сан бойынша көлбеудің шаманы (анықтап, екі басқа көтергіш бұрандалар бойынша теодолиттің қоюлары дұрыстығы тексеріп жатыр), үшін сол көрермен тұрба бұл сілтеп жатыр мақсат және тік шеңбер бойынша есептеу өндіріп алып жатыр. Сондай теодолитте көлбеуде ең орындап жатыр басқа тарапқа бұрыш бақылаушының тарабына.

Светодальномер – оның жарық арқылы сигнал өту уақыт бойынша арақашықты өлшейтің құрал құрал.

Комплектке қабылдаушы таратушы және шағылдырғыш светодальномер кіріп жатыр. Өлшенетін сызықта бір аяқта штативте орнатып жатыр, ал шағылдырғышарнайы қарақшыда немесе ол дасы штативте – өзара.

Осылай T қажетті өлшеу уақыт биік дәлдікпен, 1 см уақытқа қашықтықта дәлдік үшін көп емес 10-10 қатемен білу керек. Уақыттың өлшемі фазалық орындалып жатыр немесе импульсты әдіспен.

Өлшенген қашықтық сәулеге жылдамдыққа ықпал ететін ауаның атмосфералық қысымның, температураның және дымқылдықтың артына түзетулермен дұрыстап жатыр. Алу үшін көлбеудің артына түзетуді көлденең ендіріп жатыр.

Конструктивтік қабылдаушы таратушы өзі теодолитке жеке құралды, қондырманы ұсынып жатыр немесе электрондық тахеометрдің құрамына кіретін блок.

Олардың тағайындауы бойынша қабылданған мемлекеттік геодезиялық желілер, қолданбалы геодезия светодальномеры үшін құрастыру светодальномеры үшін танып білу және маркшейдерии және топографиялық түсірулер светодальномеры үшін.