67.1916 Жылғы ұлт- азаттық көтеріліс,оның тарихи маңызы.

Көтерілістің қозғаушы күші :ауылдың еңбекшілер бұқарасы жұмысшылар, кол-онершілер

Көтерілістің негізгі себептері:

1. Жердің тартып алынуы (қоныстандыру саясаты);

2. Салықтар мен алымдардың кобеюі;Еңбекшілерді үстем феодал-байлар тобының қанауының күшеюі; Орыстандыру саясаты

3. Соғысқа байланысты бұқара жағдайының күрт нашарлауы;

Көтерілістің барысы. 1916 жылғы 25 маусымдағы патша үкіметінің «Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 жас аралығындағы 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы» жарлығы халықтың шыдамын тауысып,көтеріліске түрткі болды.

Жетісудағы көтеріліс:

1916 жылы көтерілісшілер Қарқара жәрменкесін қоршап, Кравченконың жазалау отрядтарын талқандады. 1916 жылы 11 тамызда Лепсі уезінде Масловтың жазалаушы отрядтары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды. Жетісудағы көтерілісті басуға патша үкіметі жазалау экспедициясын жіберді.Жетісу көтерілісшілері патша әскеріне қарсылық көрсетті, бірақ күш тең болмағандықтан жеңілді. Көтеріліс жетекшілерінің бірі Бекболат Әшекеевті 1916 жылы 9 қыркүйекте жазаушылар Боралдай асуында дарға асты. Пржевальскіде Қытай азаматтығын алған 400 адам қаза тапты. Сөйтіп, 1916 жылғы қазан айында Жетісу көтерілісі талқандалды.

Торғайдағы көтеріліс. Төрғай облысындағы көтеріліс ұзаққа созылған, ең табанды және билік бір орталықтан жүргізіліп, ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтеріліс барлық уездерді: Торғай, Ырғыз, Қостанай қамтыды. Көтерілісшілер почтаға шабуыл жасады, темір жол табанын бұзып, болыс басқармаларын ойрандады, болыстарды өлтірді.1916 жылы Төрғайда болған көтерілісті танымал халық батыры Аманкелді Иманов басқарды. 1916 жылы 22 қазанда Аманкелді басшылығымен 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Көтеріліс кейін партизандық күрес әдісіне көшті. 1916 жылғы қарашасы – 1917 жылғы ақпаны аралығында, Аманкелдінің серігі, атақты мерген Кейкі батыр жасағы ерлік көрсетті. 1917 жылы Төрғай көтерілісі талқандалды.

1916 жылғы көтерілістің жеңілуінің себептері:

1. Әскери қарудың жеткіліксіздігі. Көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді.

2. Байлар, феодалдар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отырды

3. Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды.Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады.

Көтерілістің тарихи маңызы

1. Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті.

2. Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды.

3. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империяға қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды.

68.Қазақстан қос үкімет кезеңінде. Ұлттық партиялардың құрылуы.

1917 жылы қазақтар екі төңкерістің - Ақпан буржуазиялық-демократиялық және Қазан социалистік революцияларының куәгері болды. Мұның біріншісі монархия мен орыс патшалығы билігін құлатуға мүмкіндік жасады. Ақпан революциясының нәтижесінде елде қос өкімет орнады. Қазақстан үшін мұның маңызы аз болған жоқ. Егер кеңестік тарихнамада Уақытша үкіметтің қызметі біртекті қара бояумен суреттелсе, қазіргі қазақстандық тарихнамалық жағдайда бұл мәселені зерттеуге басқаша көзқараспен қарау мүмкіндігі туды. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың, атап айтқанда, академик М.К. Қозыбаевтың. еңбектерінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының, дәлірек айтсақ, Уақытша үкімет қызметінің Қазақстан үшін жағымды нәтижелеріне назар аударылды.

Қазақстанда құрылған үкімет органдары мен партиялар:

1)Иттифок-и-муслимин партиясы:

Мұсылмандар

Ресей құра-мындағы аймақтық автономияны, парла-менттік үкімет құруды ұсынды.

Сыртқы шекараны күзету, телеграф, почта, ресей үкіметінің құзыретіне берілуді жақтады. 8 сағаттық жұмыс, ана тілде білім, шариғат заңдарын қорғау.

2)Большевиктік партия:

Асылбеков, Б.Серікбаев, С.Меңдешев, Т.Бокин, М.Жәнібеков, С.Арғыншиев, С.Сейфуллин, Т.Рысқұлов, Ә.Майкөтов, т.б.

Кеңестер-дің өкімет бірлігі негізінде күресті.

1917 жылы қыркүйекте Уақытша үкімет органда-рын таратты.

Кеңес ұйымдарын, жастар ұйымын құрды. 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді, байлардың малын, жерін ала бастады.

3)1917 жылы көктемде эсерлер ұйымы құрылды:

Ұсақ буржуазиялық топтар

Ұсақ буржуазиялық партия - Ұсақ буржуазияның мүддесін қорғады.

«Жер –халықтың меншігі», «жер -өңдегендікі» деген ұран көтерді.

4)«Алаш» - 1905 жылы қозғалыс, 1917 жылы саяси партия. Газеті – «Қазақ»:

Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, М.Тынышпаев,

Демокра-тиялық федерация-лық республика құру

Автономия, жер, халық ағарту, салық, жұмысшы, азаматтардың құқықтары туралы мәселені қарады.

69. XX ғ.басындағы қазақ ұлттық интеллигенциясы.

XX ғ.басында 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығына халық бірден наразы болды. Жергілікті патша әкімшілігінің анықтамасы бойынша, қазақ даласында екі түрлі идеология құрылып, ұлт зиялылары екіге бөлінді. Революцияшыл-демократияшыл зиялылардың Т.Рысқұлов, Т.Бокин,С.Сейфуллин, Ә.Жангелдин сияқты өкілдері ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты. Ал, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы бастаған демократиялық зиялы қауым тыл жұмысына емес қазақ халқының қару-жарақ асынып мемлекетті қорғасын деген оймен болды. Олар бұл жерде егер де жеңіске жетсе, ұлттық автономия құрудан үміттенді, халықтың амандығын ойлады. Мысалға, Ахмет Байтұрсынов - қоғам кайраткері, ақын, әдебиеттанушы, лингвист, аудармашы, публицист, ағартушы - ғалым, ұлт ұстазы. 1873 жылы, қаңтар айында Қостанай облысы, Сарытүбек деген жерде дүниеге келді. 1895-1909 жылдары ұстаздықпен айналысады. Патша өкіметіне наразылығы үшін 1907 , 1909 жылдары абақтыға қамалады. 1910 жылы қазақ жерінен қуғындалып, Орынбор қаласына жер аударылады. Халықтың ой-санасын оятуға бар күшін, қаламгерлік қуатын салып, "Маса" жинағын халыққа жеткізеді. 1913 жылдан 1917 жылға дейін М.Дулатовпен бірге "Қазақ" газетін шығарады. Саяси бағыттағы мақалалары патша үкіметі орындарына жақпаған басылымның редакторы ретінде А.Байтұрсынов бірнеше рет түрмеге жабылады. Патша тақтан түскен соң Ахаң қазақ зиялыларымен бірігіп, ұлттық "Алаш" партиясын құрады. XX ғасырдың басындағы қазақтың ағартушылық, демократтық бағыттағы оқыған азаматтарының бipi — талантты қаламгер, қоғам қайраткері Міржақып Дулатов еді. Аумалы-төкпелі заманда елдің болашағы үшін атқарған күреске толы кызметімен де, шығармашылық мұрасымен де ол халқына аяулы, еліне құрметті. Міржақып қоғамда да, әдебиетте де халқының тәуелсіздігін бірінші кезекке қойды. Өз шығармаларында туған елін оятуға ұмтылды. Алаш қозғалысының белсенді қайраткері болды. Сол себепті де М. Дулатовтың есімі мен әдеби мұрасы туралы кеңес өкіметі тұсында айтуға да, жазуға да тыйым салынды. Тек Қазақстан өз тәуелсіздігін алған тұста ғана Міржақып халқына қайтып оралды. Eciмі де, шығармашылық мұрасы да толық ақталды. 1991 жылы шығармалары жеке кітап болып оқырманға жетті.