56.1836-1838 Жж. Бөкей Ордасындағы көтеріліс.

Көтерілістің себептері:

- Ақшалай салықтың өсуі; Жәңгір ханның әділетсіздігі мен рақымсыздығы.

- Көшіп-қонғаны, шөп жинағаны , орыс помещиктерінің шабындығын басып өткені үшін салық төлеуі;

Көтерілістің негізгі қозғаушы күші:шаруалар,старшындар, билер.

Көтеріліс басшылары: Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы.

Көтерілістің басты мақсаты:

1. Хан озбырлығына шек қою. Шаруалар жағдайын жақсарту.

2. Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту.

Көтерілістің барысы. Көтерілістің кезеңдері- үш кезеңге бөлінді.

Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырға келеді және қарулы көтеріліске әзірлік кезеңі ретіңде сипатталады.

Екінші кезең: көтерілісшілердің ханға қарсы аттануынан бастап олардың жеңіліске ұшырауына дейінгі-1837 ж. қарашаның орта шеніне дейінгі кезең.

Үшінші кезең: 1837 жылдын желтоқсанынан 1838 жылдың шілдесіне дейін көтерілістің жеңілуі.

1837 жылы 15 қарашада Исатай бастаған көтерілісшілер Тастөбе деген жерде күші басым, зеңбірекпен қаруланған Гекке, Меркулов басқарған қазак отрядтарымен шайқасты. Бұл шайқаста көтерілісшілер жеңіледі.

1837 жылы 13 желтоқсанда көтерілісшілер Жайықтың шығысына қарай өтеді. Кіші жүзге өткенде Исатайдың жанында 40 адам болды. Сұлтан Айшуақұлының жазалаушы тобы Исатайдан ажыраған 12 адамдық топты (ұлы Досмұхамбет, әйелі Дінбаян) ұстайды.

Көтерілістің жеңілуі:

Исатай басқарған көтерілісті тез талқандау үшін, Орынбор губернаторы В.А.Перовский барлық күштерді жұмылдыра бастады. 1838 жылы шілденің 12-сінде Ақбұлақ деген жерде көтерілісшілер Гекке мен Айшуақұлы басқарған отрядтан жеңілді. Ауыр жараланған Исатайды казактар қылышпен шауып, атып өлтіреді. Махамбет 1846 жылы қазанда хан жендеттерінің қолынан қаза болды.

Көтерілістің жеңілу себептері.

• Қару – жарақтың теңсіздігі. Стихиялығы, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігі.

• Патша үкіметінің жазалау отрядтарының күші басым болуы.

Нәтижесі:

• Салық мөлшеріне шек қойылды.

• Әртүрлі халықтардың қанаушыларға қарсы бірігіп күресуінің негізі қаланды.

Көтерілістің тарихи маңызы.

1. Жәңгір хан және оның маңайындағылрдың озбырлығына белгілі дәрежеде шек қойылды.

2. Патша үкіметі аз болса да, көтеріліске қатысқан қазақ ауылдарының мүдделерімен санаса бастады.

57.Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалыс.

Көтерілістің алғышарттары: Ұлт-азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі 1837-1847 жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Қөқан бектері мен Хиуа хандары Қазақстанның оңтустігіндеғі қазақтарды билігінде ұстап, оларды алым-салықпен және тонаумен қинады. 1836 жылы Қоқан ханы оңтустікке қөныс аударған Саржан Касымұлын өлтірді.

Көтерілістің мақсаты:

1. Россияның отарлау саясатына шек қою. Патша үкіметінің құрамына кірмеген өнірлердің дербестігін сақтау. Қазақ жеріне бекіністер мен әскери шептердің салуын тоқтату.

2. Қазақтарды Қоқан бектері мен Хиуа хандығының езгісінен азат ету.

Көтерілістің қозғаушы күштері:

Негізгі қозғаушы күштері қарапайым қазақ шаруалары болды. Жалпы, көтеріліске үш жүздің қазақтары, сонымен қатар ақсүйектер, сұлтандар, үстем тап өкілдері де қатысты.

Көтерілістің барысы.

1837-1847 жылдардағы көтеріліс бүкіл Қазақстан жерін қамтыды. Көтеріліске Абылай ханның немересі, Қасым сұлтанның баласы Кенесары (1802-1847 жж.) сұлтан басшылық жасайды.

1838 жылы 26 мамыр күні Кенесары бастаған көтерілісшілер Ақмола бекінісін шабуылмен басып алып, өртеп жіберді. Көтерілістің кеңеюінен сескенген патша үкіметі көтерілісті тезірек басуға тырысады. 1843 жылы 27 маусымда старшын Лебедев басқарған, 300 адамнан тұратын казак отрядтары көтерілісшілерге қарсы аттанады.

Кенесарының ақырғы жорығы.

Кенесарының және оның соңынан ерген сарбаздардың тағдырын шешкен ақырғы қанды шайқас Кекілік-Сеңгір тауының маңайындағы Майтөбе деген жерде болды. 1847 жылы Майтөбе түбіндегі шайқаста Кенесары 32 сұлтанмен бірге қаза тапты.

Жеңілу себептері:

1. Көптеген қазақ феодалдары Кенесарыны қолдамады.

2. Қазақ халқы арасында рулық алауыздықтар басым болды.

Көтерілістің тарихи маңызы:

1. Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс - XIX ғ. барлық Қазақстан жерін қамтыған аса ірі отаршылдыққа қарсы бағытталған азаттық көтеріліс.

2. Патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстік өңірінің отарлауын біраз уақытқа кешеуілдете түсті. Халықтың ұлттық сана-сезімінің өскендігін дәлелдеді.

3. Патша үкіметінің Қазақстан жерінде отарлау саясатың жүргізіп отырғының көрсетті.