29. Моғолстан:этникалық құрамы және саяси тарихы.

Моғолстан — 14 ғ. орталығында құрылған мемлекет. Ол Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бұл мемлекеттің негізін қалаған Тоғлық Темір болды.

Халқының этникалық құрамы:

Жетісу аймағы Моғолстанның солтүстік-шығыс жағын алып жатты. Ал бұл аймақтағы түрік тілдеп үйсін, қаңлы тайпаларының біздің дәуірімізге дейінгі III – II ғасырлардан өмір сүріп келе жатқандығын білесіндер. Одан кейін V-VI ғасырларда да бұл аймаққа түрік тілдес тайпалар келіп қоныстанды. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып, түркіленіп кеткен монғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын, сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған елдердің бірі екендігін көрсетеді.

Саяситарихы:

СаяситұрақсыздықорыналғанкүрделікезендебилікбасынакелгенТоғылық-Темір хан елдіңішкі-сыртқыжағдайынжақсартып, XVIғасырдыңбасынадейінбилікеткенәулеттіңнегізінқалады. Хандықтыңбүкілаумағынбіріктіріп, бірорталыққабағындырады.МемлекеттіңорталығыАлмалыққаласыболады.

Ханөзініңбилігінбұрынғықалыптасқанжүйеменжүргізеді.Оныұлыстықбасқаружүйесінсақтауынанкөругеболады.Дулаттайпасыныңмұралықлауазымыжоғарыұлысбегідегенатағынсолқалпындақалдырады.Салықжинаудакейбіржаңашараларқолданылады.Мұсылмандінінмемлекеттікдінретіндеқабылдайды.Тоғылық-Теміргедейінмоғолбилеушілерініңисламдінінеенуібаяужүріпкелсе, ендіханбұлмәселегеерекшекөңілбөлген.Мырза-МұхаммедХайдардыңжазуыбойынша, біркүнде 160 мыңадамисламдінінқабылдайды.Ханныңбұйрығыбойыншадіндіқабылдамағанәмірлерменбектердіөлімжазасынакескен.Сөйтіпханелішіндеқаталтәртіпорнатады.

30. Әбілхайыр хандығы.

ХҮ ғ. 20-жылдарында Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батысаймақтарында тәуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды.1428 жылы Шайбан ұрпағы Әбілқайыр (1428-1468) осы аймақтардағы билікті қолына алды.Ол Сырдария бойындағы қалалармен Хорезм үшін Темір ұрпақтары мен ұзақ соғысты.Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы тайпаларының басын қосып «Көшпелі өзбектер мемлекетін» құрды.

Әбілқайыр хандығының территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі жағымен Арал өңірінен солтүстігінде Тобылдың орта ағысымен Ертіске дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатты.Астанасы – алғашқыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сығанақ. Халқы – өзбектер деп аталған түрік тайпалары (қыпшақтар, қоңыраттар, наймандар, маңғыттар, қарлұқтар, қаңлылар, үйсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, Әбілқайыр хан мемлекетінің ішкі саяси жағдайын тұрақты ете алмады.Мемлекет бір орталықтан басқарылмай бірнеше иеліктерге бөлініп, оларды Шыңғыс әулетінің билеушілері басқарып, олардың арасында билік үшін толассыз соғыстар тоқтамады.

Бұл жағдай Әбілқайыр ханның саяси беделін төмендетті. Нәтижесінде ХҮ ғ. 50-жылдарының аяғында Көшпелі өзбектер мемлекетінен Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған халықтың бір тобы Моғолстанға көшіп кетті.Оларды жазалау үшін 1468 жылы Әбілқайыр хан Моғолстанға жорыққа аттанып, жолда кенеттен қайтыс болды. Осыдан кейін Әбілқайыр хандығы ыдырап кетті.