Қазақстандағы тау-кен ісінің ғылыми даму жолдары

Ұлы Октябрь социалистік революциясының жеңісі техникалық және өндіріс технологиясының тез өркендеуіне және еңбек өнімділігінің артуына жағдай туғызды.

Совет мемлекетінің ең алғашқы күндерінде, яғни 1918 ж. В.И. Ленин «Совет өкіметінің кезекті міндеттері» атты жұмысында біздің отанымыздың жер байлығының орасан зор екендігін айта келіп «Жер байлығына катысты барлық элементтер Қазақстанда бар. Қазіргі жаңарған техника күшімен пайдалану өндіргіш күштердің бұрын соңды болып көрмеген карқынды өсуінің негізі», - деп атап көрсеткен. XX ғасырдың 30 жылдарында Совет Одағында көмір өндірудің жаңа техника мен технологиясын жасады, сонымен қатар іс жүзінде пайдалану жүмыстары да жүргізіліп жатты.

Тау-кен өндірісінде Ұлы Отан соғысына дейін кен бір тұтас забойлар жэне камералық жүйемен өндірілетін. Кен алынған забойлар сол күйінде бос калатын.

Қазіргі уақытта жер асты кен өндіруде, әсіресе өте бай (құнды) кендерді, екі түрлі тәсілмен кұрастырылған тысқары заттармен толтыру процесі (комбинированный) қолданылған.

Көрнекті ғалым энциклопедист Бируни өзінің зерттеу жұмыстарында ұдайы математикалық талдау әдісін, физика жетістіктерін тарихи жаратылыс тәсілін, табиғаттың құбылыстарын зерттеуде қолданған. Ол ең бірінші болып минералдың, кендердің және қоспалардың салыстырмалы салмақтарын анықтады. Бирунидің маңызды шығармаларының бірі «Асыл тастарды тану мағлұматтары жинағы» кен өндіру істерінің дамуына ерекше әсерін тигізді. XI ғасырда темір кенінің көптеген өндірісінен оны байыту күрделі мәселеге айналды. Бируни осы мәселені шешті: оның магнитті сепараторлар арқылы темір кенін байыту тәсілі қазіргі заманның өзінде алға басу әдістерінің бірі болып есептелінеді.

Батыс Европа мемлекеттерінде тау-кен ісіндегі көптеген өндірістік тәжірибелерді жинақтап, 1550 ж. «Тау-кен істері жэне металлургия туралы» атты кітап шығарды. Бұл кітап керекті нұсқау ретінде 200 жылдан астам уақыт ішінде тау-кен өндірісі дами бастаған елдерде қолданылып келген.

Бұл кітапта іздеу, барлау, кен өндіру және байыту жұмыстары өте білгірлікпен толық мағынасында жазылған. Тау-кен істерінің негізінде Петр І-ші Ресейде бірнеше тау-кен училищелерін құруға себепші болды.

Ломоносов Ресейде геология мен минералогияның дамуына көңіл бөлді. Сондай-ақ тау жыныстарына орасан көп талдау жасады. XIX ғасырдың бірінші жартысында Англияда, Германияда, Peti жэне т.б. елдерде болаттың ішкі қүрылысын зерттеу жұмыстары және болат қорытудың жаңа әдістерімен шүғылданды. Зор қорытындысында орыс металлургия инженері П.П.Аносимов (1851 ж.ж.) үлкен жетістікке жетті. Ол өте жоғары сапалы болат сырын шешті.

XIX ғасырдың аяғында Ресей капиталистері Қазақстанда өне өндірісін ұйымдастырып, мүнда өздерінің қаржыларын әкеле бастады. Оған өлкеде қолайлы жағдайлар болды: жер мен шикізат арзан, жұмысшылардың жалақысы төмен, күші мол болды.

1896 ж. бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық күміс-қорғасын, 3 темір т.б. рудниктері жұмыс істеді. |Баянауыл және Петропавл уездерінде де тас көмір, мырыш, т.б. пайдалана бастаған болатын.

Ресей Қазақстанның тау-кен байлықтарын пайдалануға зор көңіл аударды. Олар мұнда тау-кен өнеркәсібін өңдеу, өнеркәсіпті дамытуға күш салды. Алтын, түсті металл, көмір және өнеркәсібі пайда болды. Тау-кен өнеркәсібі негізінен Орталық Қазақстанда дамыды. XX ғасырдың басында мыс, алтын және басқа қазба байлықтарды шығаратын тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамдардың қолына көшті. Қарағанды, Саранда көмір кен орындары жұмыс істеді. Қазақстанда Орал-Ембі аймағында мұнай шығарылды. 1914 ж.ж. мұнай мен кен орындарында ағылшын капиталистері пайда болды.

Жұмысшылардың, әсіресе жергілікті қазақ жұмысшыларының жұмысы ауыр болды. Жұмыс күні 14-16 сағатқа дейін созылды.

Тапсырмалар:

1-тапсырма. Тау-кен саласында кездесетін сол жақ бағанадағы сөздер мен сөз тіркестерін оң жақ бағанадағы аудармаларымен сәйкестендіріңіздер.

1. 2.

1. Атылыстық бүрғылау а) Воздухосборник

2. Бүрғылық желдетпе қазба ә) Бурильщик

3. Еңкіштік алап б) Работа открытая

4. Асыра бұргылау в) Взрывное бурение

5. Аршу жүмыстар орны г) Заходка

6. Арақабаттык кұлата қазу жүйесі ғ) Буро-вентиляционная выработка

7. Атпакауіпсіздік д) Поле уклонное

8. Ауажиғыш е) Перебур

9. Ашық (кен) жүмыс и) Фронт вскрышных работ

10. Бүрғылық кескіш й) Система разработки подэтажным обрушением

11. Бұрғышы к) Резец буровой

12. Енбе к) Взрывобезопасный

2-тапсырма. Жақшаньщ ішіндегі етістіктерді нақ осы шақтың күрделі формасына қойып, көшіріңіздер.

1. Донбаста осы тәсілді қолдану арқылы көмір қопсыту үшін арнайы шахта (салыну). 2. Тау-кен өндірісінде кен біртұтас забойлар жэне камералар жүйемен (өндірілу). 3. Кен алынған забойлар сол күйінде (бос қалу). 4. Қазіргі уақытта жерасты кен өндіруде екі түрлі тәсілден құрастырылған заттармен толтыру процесі (комибинированный) (қолданылу). 5. Бұл кітап керекті нүсқау ретінде 200 жылдан астам уақыт ішінде тау-кен өндірісі дами бастаған елдерде (қолданылу).

3-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі етістіктердің шақ формасын , ажыратып, жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Ү л г і: Ресейдегі геология мен минералогияның дамуына үлкен көңіл бөл+е+міз. «Бөл» - түбір етістік, «е» - ауыспалы осы шақ жасайтын жүрнақ, «міз» - жіктік жалғауы.

Англия, Германия, Ресей жэне т.б. елдерде болат қорытуды жаңа әдістермен алумен шүғылданады. Өте жоғары сапалы болат алудың сырын шешесіңдер. Осындай кен қорын Баянауыл мен Петропавл уездерінде де (тас көмір, алтын, мырыш, т.б.) пайдаланасыңдар. Мыс, алтын, темір жэне басқа да қазба байлықтарын шығаратын тау-кен онеркәсібі орындарын акционерлік қоғамдардың қолына көшіреміз.

4-тапсырма. Көп нүктенін орнына тиісті етістіктерді қойып, көшіріп жазыңыздар.

Патшалы Ресей Қазақстанның тау-кен байлықтарын пайдалануға срскше назар ... . Олар мүнда тау-кен өнеркәсібін өндеу кәсіпорындарын дамытуға күш.... Алтын, түсті металл, көмір жэне мұнай өнеркәсібі пайда ... . Тау-кен өнеркәсібі негізінен Орталық жэне Шығыс Қазақстанда .... Екібастүз, Қарағанды, Саранда көмір кен орындары жүмыс .... Батыс Қазақстанда Орал-Ембі аймағында мүнай ...

5-тапсырма. Мәтін бойынша темендегі сүрақтарға жауап беріңіздер.

Корнекті энциклопедист ғалым Бируни өзінің зерттеу жүмысын иеге арнаған? Ол ең бірінші болып нені анықтады? Оның қай еңбегі кен өндіру істерінің дамуына әсерін тигізді? Бируни өзінің зерттеулерінде не мәселені шешті? Батыс Европа мемлекеттерінде жинаған тәжірибелерінің негізінде қандай еңбегін жарыққа шығарды? Бұл еңбегінде қандай жұмыстарға нақты тоқталған?

6-тапсырма. «Ғулама тау-кен ісінің ғалымдары» деген тақырыпқа қысқаша әңгіме құрастырыңыздар. Әңгіме сұрақ-жауап түрінде болсын.

7-тапсырма. Төмендегі айтылған сауалдардың мағынасын түсініп, тәрбиелік мәніне назар аударып, есте сақтаныздар.

Халықтың қарым-қатынас тәрбиесінде обал, сауабы деген ұғымдарға ерекше мән беріледі. Обал - жақсы нәрсенің қадірін біл, оны тастама, оның зарын түбінде тартасың деген ұғымды білдіреді. Мысалы, «сүтті төкпе, обал болады» - дейді, «нанды тістеп тастама, обал болады» - дейді, «обал болады» - деп ескерту арқылы халық ұрпағын адам мен жан-жануардың, табиғаттың қадірін білуге, олардың қасиеттерін жоғары бағалауға тәрбиелейді.

Сауап - басқаға жақсылық істеу. Табиғатқа камқорлық, яғни сауап ізгі жасау. Сауап болсын деп қайнардың көзін ашқан. Қазак дәстүрінде, қарым-қатынасында «сауап жасау, сауабын алу» - эрбір адамның адамгершілік, азаматтық борышы. Қазақ халқының бір-бірімен қарым-қатынасында, сондай-ақ кесір-кесапат, ысырап деген үғымдар бар.

8--тапсырма. Берілген хабарлы сөйлемдерді сұраулы сөйлемдерге айналдырып, сұраулы сөйлемдердің неше жолмен жасалатынын түсін діріңіздер.

¥лы Октябрь социалистік революциясының жеңісі еңбек өнімділігін арттыруға жагдай туғызды. 1395 жылы совет инженері В.С.Мучкин жерастындағы комірді қопсытуда оте жоғары сатыда қысылған су күшін пайдаланудың тәсілін үсынды. Кен алынған забойлар сол күйінде бос қалатын. XI ғасырда темір кенінің коптеген ондірісінен оны байыту күрделі мәселеге айналды. Ол оте жоғары сапалы болат алудың сырын шешті. 

2-АПТА. 1-САБАҚ

Қазақ Тау-кен металлургиялық институты

ГРАММАТИКА: ЕТІСТІК. НЕГІЗГІ, ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР.

l-тапсырма. Мәтінмен танысып, Тау-кен институтынын та- рихын меңгеріп, мазмұндацыздар. Мәтіндегі болымды және бо- лымсыз етістіктердің астын сызып, олардың жасалу жолдарын і үсіндіріңіздер.

Алғаш ашылған кездегі Тау-кен институтының тарихы

Қазақ ұлттық техникалық университетінің тарихы 1934 жылдан басталады. Осы жылы Қазақ тау-кен металлургиялық институтының жалғыз геологиялық барлау факультетінде инженер кадрларын дайындау басталды. ҚазТКМИ 1934-1960 жылдар аралығында 6 факультетте 15 мамандық бойынша инженерлер жэне ғылыми қызмет- керлер дайындайтын еліміздің жоғары оқу орындарының біріне

айналды. Институтгың ғылыми зертгеу жэне педагогтік қызметтерін 30 кафедрада жұмыс істейтін 160 профессор мен окытушылар жүзеге асырды. Институттың ең алғашқы ректоры талантты басшы Ә.Ж.Бүркітбаев болды.

Осы кезең ішінде ҚазТКМИ эр түрлі мамандық бойынша 4 мыңнан

астам инженерлер дайындап шығарды. Институт қызметкерлерінің

ғылыми зерттеулері Қазақстан өнеркэсібінің дамуына елеулі үлес қосты.

1960 жылы ҚазТКМИ Қазақ политехникалық институты болып қайта күрылды.

Қаз ПТИ-дің дамып жетілген материалдық-техникалык базасының арқасында әрбір факультет өзіндік оқу бөлімшесі ретінде көріне бастады. Осы факультеттер негізінде Алматы энергетика жэне байла- ныс институты, Қазак мемлекеттік сэулет құрылыс академиясы, Рудный индустриалдық институттары ашылды.

ҚазҰТУ қүрамында Қаратау қаласындағы филиал, Зыряновск мен Өскемен калаларындағы жалпы Техникалык факультеттер, Алматы- дағы Кинотехникум мен машина жасау техникумы бар.

Мамандарды дайындау 54 мамандық бойынша 10 факультетте мемлекеттік жэне орыс тілдерінде жүргізіледі.

Университеттің аспап жасау, автоматика, электронды жэне есеп- теу техникасы, геология, мұнай жэне газ, металлургия, машина жасау жэне машина тану мамандьіқтары бойынша 4 оку әдістемелік бірлестігі бар. Бұл бірлестіктер республикамыздың 20 жоғары оку орындарында 49 мамандық бойынша мамандар дайындауды өз жетекшілігіне альщ отыр.

Өнеркәсіп қызметкерлері мен оқу орындарының техникалық пэндер оқытушыларын жоғары оқу орындарынан кейінгі білім берудің көп сапалы жүйесімен қайта дайындау және біліктілігін арттыру бойынша Республикалық орталық ашылды.

Әдебиет:

Her.: 4 [1-12], №4 Қос.: 11 [22], №5

Бақылау сүрақтары:

ҚазТКМИ 1934-1960 жылдар аралығында неше факультетте канша мамандық бойынша инженерлер жэне ғылыми қызметкерлер дайындады?

1960 жылы ҚазТКМИ қандай атпен қайта құрылды?

Қазақ Политехникалык институтынан бөлініп шыққан институттарды агаңыздар.

Университетге 10 институттан басқа республикалық көлемде қандай орталық ашылды?

Сөздік:

жалғыз - единственный

елеулі үлес қосты - внес значительный вклад

мамандық - специальность

кайта құрылды - реорганизовался

гылыми қызметкер - научный сотрудник

оқу бөлімшесі - учебное отделение

ғылыми зерттеу - научно-исследовательский

аспап жасау - приборостроение

талантты басшы - талантливый руководитель

есептеу техникасы - вычислительная техника

эр түрлі - разный

Етістік (Глагол)

Заттың қимылын, іс-әрекетін, жай-күйін білдіретін сөз табын етістік деп атаймыз.

Етістік - знаменательная часть речи, которая обозначает действие, состояние лица или предмета.

Етістік (глагол) - это часть речи, которая грамматически выражает значение действия в формах лица (жазамын - я буду писать, жазасың - ты будешь писать), времени (бардым - я ходил, барамын - я пойду) и отвечает на вопросы не істеді? (что сделал?), не істемек? (что будеть делать?), не қылды? (что сделал?).

Тұлғасына карай (по способу образования) етістіктер: 1) негізгі (не¬производные): оқы (читай), ал (бери), жаз (пиши), жур (пошли); 2) туынды (производные); ойна (играй), ойла (думай), тузда (соли), гулде (цвети) болып екіге бөлінеді.

Негізгі етістіктер деп эрі карай бөлшектеуге келмейтін бір мор- фемадан тұрып, қимыл мағынасын білдіретін етістіктер аталады. М.: кел, кет, айт, бөл, же, өт, жүр, күл, бар т.б.

Туынды етістіктер деп түбір етістіктен жэне басқа сөз табынан сөз тудырушы жүрнақтар арқылы жасалған, ең кемі екі морфемадан түратын етістіктер аталады. М.: ой-на, қол-да, жыр-ла, батыл-дық, хат-шы, тарих-шы, т.б.

Етістік тудыратын жұрнақтар (Словообразующие суффиксы глаголов)

Жұрнақтар Мысалдар (примеры)

(суффиксы) Түбір сөздер Туынды создер

-ла, -ле, бас - голова бас-та - начинай

-да, -де, ой - мысль ой-ла - думай

-та, -те тұз - соль тұз-да - посоли

шеге - гвоздь шеге-ле - забей гвоздь

ем - лечение ем-де - лечи

есеп - задача есеп-те - реши

1C - дело іс-те - делай

-лас, -лес серг - условие серт-тес - условься,

-дас, -дес ақыл - ум договорись

-тас,-тес дос - друг ақыл-дас - советуйся

көмек - помощь дос-тас - подружись

бір - один комек-тес - помоги

қош - прощание бір-лес - объединяйся қош-тас - прощайся

-қар, -кер, бас - голова бас-қар - возглавь

-тар,-гер ес - память ес-кер - запомни

су - вода су-гар - поливаи

тең - равное; тюк тен-гер - приравняй

-лан, -лен пайда - польза пайда-лан - пользуйся

ашу - злоба ашу-лан - возмущайся

үи - дом үи-лен - женись

-а, -е түн - ночь түн-е - ночуй

сан - число сан-а - считан

Ә. Бүркітбаев жэне оның отбасы

2-тапсырма. Көп нүктенің орнына зат есімнен етістік тудыратын жүрнақтарды қосып жазып, мәтінді орыс тіліне аударыныздар.

Рений

Рений. 1869 жылы орыстың ұлы ғалымы Д.И.Менделеев өзінің периодтық заңына сүйене отырып, VII топтағы марганецке ұқсас екі элементтің бар екенін болжап айтқан. Сол кезде олардың атын «эка- марганец» (технеций) жэне «двимарганец» (рений) деген. Осындай жобаны баска да зерттеушілер айтқан, бірақ олар оны дэлел...й алма- ган. Қазіргі жагдайда, біз білеміз, технеций табиғатта кездеспейді, себебі ол тұрақсыз Сондықтан оны синтездік жолмен 1937 жылы Э.Сегре мен К.Перье молибденді нейтронмен атқылау аркылы жасанды түрінде алған. 1922 жылы немістің ағайынды химиктері Вальтер мен Ида Ноддак көп із...нудің нэтижесінде рентген спектрінің көмегімен колумбиттің қүрамынан немірі 75 элементті тапқан. Оны олар 1925 жылы рений деп жария...ған. Ал 1927 жылы олар ренийді , молибден концентратының қүрамынан бөліп алуға болатындығын айтқан. Бірінші рет ренийді 1930 жылы Германияда Манефельд зауытында өндірген. СССРО-да ренийді 1948 жылдан бас...п өндіре бас...ған.

Сөздік:

болжау - предполагать

кұрам - состав

жоба - образец; проект

түрақсыз — непостоянный; неустойчивый

дәлел - доказательство; факт; мотив

атқылау - обстреливать

синтездіқ — синтетический

агайынды - близкие родственники; братья

2-тапсырма. Көп нүктенің орнына - -шыльщ, -пан, -гыш, -де сез тудырушы журнактарын косым жазын, олардың сөйлемдегі қызметін ■ үсіндіріп, талдаңыздар.

Халык шаруа...ына пайда...у мақсатымен жер қыртысынан казылып алынатын тау жыныстары мен минералдарды пайдалы қазбалар деп атайды. Табиғатта пайдалы қазбалар газ (жинар газ), сүйық (мүнай) жэне қатты зат (көмір, темір рудалары жэне басқалар) күйлерінде кездеседі. Көмір, жан... такта тас жэне күкірт сияқгы пайдалы қазбалар гүрі казып алынған бетте бірден халық шаруа... мүддесіне жаратыла

береді, ал басқалары (мыс немесе темір рудалары) алдын ала өң... уді, яғни байыту фабрикаларында концентрат түрінде алып, оны заводтарда балқытып металға айналдырган соң ғана халық шаруа... ының қажетіне жұмсалады.

Сөздік:

шаруашылық - хозяйство; хозяйственный мүдде - желание; цель; интерес; чаяние пайдалану - пользоваться; воспользоваться өңдеу - заделка; обработка; разделить жер қыртысы - пласт почвы; земная кора байыту - обогащать; обогащение пайдалы қазбалар - полезные ископаемые балқыту - литье; расплавить

А-тапсырма. Қазақ тау-кен институты алғаш калыптаса бастаган кездің езінде-ақ студенттердің енерге деген қүштарлығы жайлы архив деректерімен танысыңыздар.

Уннверситепніздін мүражайынаа сақталған мыка бір суретгіц тірнхя тзшыры керемст бір дерсгтердін сырынав югяүмет берсді. 70 жылдан астан тарихы бар бһдін К.И.Сэт6асв ашндагы іргелі оқу орыныкың іргетасы ктяып, Қатак тау-кен ннсппут бояш дашптаса бастапн аягашқы жиидардцң етікдс-ақ жаңа-жаңа гана каз түрпш оқу орынында оиптш студент жастар өнерге күшгар болгаиын архка дероперіайидаданды.

Кдза* тау-кен инстнтутынын алпшта дирегторы болтан, жашяда 100 жаска талу тоішв хпш еткелі отирган Әшір Бүргітбаеатын 1936 жылдыя 20 желтоюанвдю кшл койган № 138 нускауында: КСРО Конституцией кұніне орай 5/ХІІ күнгі уйымдастырылган салтанатты кеште иястктутимшдыя домбыра ұйрнесшін нүшелсрі жиси еиерлершеи к«гс түсіі Қазакшн “Арғынтазы” "Кенес", таш баска күйлерін жаксы орындалшдары ушін домбыра үйірмссііііц барлык ыүшслеріне аліыс «арнлаймын, ал негізгі орындіушылар А.А6ланов, (үйірмежетешісі), О.Сношбмв, М. Мухімстмне», А. Арыко*, Г.Байхупкнап бір айлых стакидисы ывлтерінде сыйакы беріясіа" дегея укгарыы шьадан. Үятжаиды галым Әшір Бүрютбаевша п халкьпмн өиерін одмет тұтып, огам юр мэв бергеиіносыдерекгердея-аккөремЬ.

Міне. карал отырсаңш, универснтетімізлс негпінен инженер идрларын эзіряебгів жогары оқу орыны болса да, онынкабіфпсынаи ялгаш к^ршпнжылдардан бааал-италаб енер адаыдары кднятанган екеи. Ага буьшнын осыдан 70 жыл бурынгы сол бір дэсгүрін бүгінгі жзстарыыьп жадгэстирыл юледі. Өйтхеш, бүгіндері ҚиҮТУ-дын стуасят-ажтаринм курадгав оркестрдш курамында 60-тан астш адам бар. Өнерлі өреадераін ювдсрттіг багдарламалары жайлы айтар бакак. онын езі өз алдыва үзак экгше.

Муражай қүжаттарынан азір-іеіен: Нурташ ТӨЛЕПБЕРГЕН ҮЛ Ы.

5-тапсырма. Мәтіннің мазмунына байланысты берілген сүрақтарға жауап беріңіздер.

Қазақ тау-кен институтының тарихы қай жылдан бастау алады? Ашылғаннан кейінгі жылдары қанша мамандық бойынша инженер кадрларын дайындады? Педагогтік қызметте профессорлар мен окытушылардың қүрамы қанша болды? Институттың алғашқы ректоры кім болды? ҚазТКМИ қай жылы қайта құрылды жэне ол калай аталды? ҚазГТТИ-дың негізінде қай институттар ашылды? Қай мамандықтар бойынша оқу әдістемелік бірлестіктері жұмыс істеген? Бұл бірлестіктер қанша мамандықтар бойынша мамандар дайындауды оз міндеттеріне алып отыр?

Ь-тапсырма. Мәтінге сурақ-жауап дайындап, рөлге бөліп окыныз- дар.

■ Қазак кыздарының ішінен шыққан түңғыш маркшейдер ғалым - Ж.Қаңлыбаева

Тау-кен ісі жөніндегі қазақ кыздарының арасынан шыққан түңғыш ғалым, техника ғылымдарының докторы, Ұлттық Ғылым Дкадемиясының корреспондент мүшесі Жамал Қаңлыбаева 1923 жі>ілдың маусым айында Семей қаласында туған. 1940 жылы Алма- тыда орта мектепті жақсы деген бағамен бітіріп, бірден Қазақ Тау-кен металлургия институтына оқуға түседі. Институтты бітірер жылы Жамал жаз бойы Сокольный руднигінде жұмыс істеп, кыс түсе Длматыға қайтады. Жинап экелген материалдарын жинақтап, қоры- тып, 1946 жылдың шілде айында диплом қорғайды. 1952 жылы Тау- кеи істері саласында техника ғылымының кандидаты атағын алады.

Қарағанды - көмірлі қала. Ж.Қаңлыбаева көп уақытын осы қалада өткізеді. Ол тау жынысының физика-химиялық қасиеттерімен тшіысып, радиоактивтік сәуле шығаратын аппарат жасау керек деген і ужырымға келеді.

Ж.Қаңлыбаеваның талантынан туған аппараттың жүмыс істеуі өте карапайым болады. Ұңғығатүсірілген снаряд радиоактивті сэулелерді иішпатын ок атады. Сэулелердің жергетаралу мөлшерін радиометрмен ісрецдікті өлшейтін аспап анықтайды. Сөйтіп, осы сэулелердің та- ріілуына қарап, кен жынысының жылжу заңдылықтарын жер бетінде ко ібен айыруға мүмкіндік туды. Ж.Қаңлыбаеваның жаңа жобасының мпцызын түсініп, дамуына көмек берген Қ.Сэтбаев болады.

Ж.Қаңлыбаева Москвада докторлық диссертация қорғады. Жамал есімі ғалымдар арасында жие естіле бастайды. Ол институттың маркшейдер бөлімінің жетекшісі болып тағайындалды.

Ол өзі басқарған маркшейдер бөлімінің жұмысын жаңа талапқа сай етіп қайта құрды. Жердің көптеген сырларын ашып, қызықты материалдар жинап, ғылыми негізде тәжірибе жасайды. Оны практика жүзінде сынап, «радиоактивті изотоптың маркшейдерлік бақылау әдісі» деген жаңа эдіс ұсынады.

Бұл эдістің мэні неде?

Бұрын көмірі ашылған жер бетінің шөгуін тек сырттан ғана байкап, мөлшермен жобалайтын. Ал мөлшерлеп жобалаумен жердің шөгуін, үйлердің жарылып, көшелердің бүзылуын алдын-ала тоқтату мүшмкін емес еді.

Жас инженер Ж.Қаңлыбаева жер қойнауындағы қүпия сырды білу үшін арнаулы радиоактивтік изотопты пайдаланды. Ол өзінің лабораториясында атылатын снаряд аспабын жасап шығарды. Ж.Қаңлыбаева жерді 350 метр терендікте бақылайтын жаңалық ашты. Мүндай бақылау тау-кен ісін зерттеу практикасында Совет Одағы көлемінде тек Қазақстанда ғана түңғыш рет қолданылды.

Бүл ғылыми жаңалық қазірде елімізде кеңінен қолданылуда.

Жер қойнауының сырына терең үңілген ғалымның 1959 жылы радиоактивті изотоп әдісімен ашқан ғылыми жаңалығы СССР «Атом энергиясы» жөніндегі Комитетінің павильонына экспонат ретінде қабылданып, көрмеге қойылды.

Ж.Қаңлыбаева Нью-Йоркте өткен IV Халықаралық конгреске, көптеген халықаралық симпозиумдарға қатысып, баяндамалар жасады. АҚШ, Англия, Франция, ГДР, Венгрия, Польша елдерінде болды. Бұл Жамалдың 1964-1971 жылдар арасында жүрген сапарлары еді. Жамал гылыми қоғамдық жүмысқа да белсене қатысады. Ол - Москва мен Ленинградтағы кен ісі координациясы советініц мүшесі, Совет әйелдері комитетінің президиум мүшесі болды. Академияда жер туралы ғылымдар бөлімінің бюро мүшесі болды.

Ж.Қаңлыбаева - алғашқы қазақ қыздарының ішінен шыққан техника ғылымдарының докторы, ҚР Үлттық Ғылым Академиясы- ның корреспондент мүшесі жэне СССР бойынша тау-кен ғылымдарын меңгерген әйелдердің ішінен екінші ғалым-әйел болған. Ж.Қаңлыбаева өзінің ғылыми еңбегінің гүлденген шағында 1974 жылы 2 ақпанында хирургиялық операцияның қате жасалуынан қайтыс болды.

32 

Сөздік:

тәжірибе - опыт эдіс - метод жоба - проект жетекші - руководитель талап - требование сыр ашу - открыть тайну

гылым - наука калым - ученый мүше - член аспап - инструмент сэуле - луч бөлім - отдел

1-тапсырма. Мәтіндегі еткен шақтағы етістіктерден осы шақ жа- саныздар.

Н-тапсырма. Мәтіндегі келер шақ етістіктерден өткен шақ жа- сацыздар.

тапсырма. Мәтінді мағынасына қарай төрт бөлікке бөліп, эр бе¬льке тақырып қойып, әр бөлігін жеке-жеке мазмүндап, орыс тіліне нударыңыздар.

тапсырма. Қазақстанда түнгыш рет қолданылған Ж.Қаңлыбаева- иың «Радиоактивті изотоптын маркшейдерлік бақылау әдісі» тақы- рмбында пікірталас үйымдастырып, ғылыми жаңалықтың маңызын талқылаңыздар.

\\-тапсырма. Мәтіннің негізінде берілген төмендегі сөз және соз тір- кестерін пайдаланып, эссе күрасгырыныздар.

Тұңғыш ғалым, радиоактивтік сэуле, аппарат жасау, радиометр, маркшейдер бөлімі, жер бетінің шөгуі, радиоактивтік изотоп, снаряд ас пабы.

2 АПТА. 2-САБАҚ

ГРАММАТИКА: СЫН ЕСІМНІҢ МАҒЫНАСЫНА ҚАРАЙ ЖІКТЕЛУІ. ҚАТЫСТЫҚ СЫН ЕСІМДЕР.

33

\-тапсырма. Ө.А. Байқоңыров атындагы Тау-кен институты гуралы мәліметтерді оқып, есте сақтаңыздар. Институттың ашылган күннен бергі жеткен жетістіктерін мазмүндап, мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.