Өмір салтының қауіпті факторлары

Тамақтану жетіспеушілігінің аздап болуы иммундық реактивтілігінің терең бұзылыстарын шақырмайды. Бірақ созылмалы ақуыз – калорийлік жетіспеушілікте фагацитоз активтілігінің төмендеуі байқалады, комплемент жүйесі мен пропердин жүйесінің ақуыз синтезі төмендейді, антиденелер синтезі тежеледі, перифериялық қанда Т және В – лимфоциттердің және олардың субпопуляцияларының саны азаяды, жетілмеген жасушалар саны ұлғаяды.

Ақуыздық тапшылық себептеріне нәруыздардың тамақпен ағзаға жеткіліксіз түсуі ғана емес, сонымен қатар гельминтоздар, асқазан – ішек жолдарына ақуыздар сіңуінің бұзылуы және осы мүшелердің созылмалы аурулар салдарынан пайда болатын бауыр ішілік ақуыз синтезінің бұзылыстары жатады. Сонымен қатар ақуыз тапшылығы күрделі қан кетулерде, күйіктерде және үсіктерде пайда болуы мүмкін. Ақуыз тапшылығы, ұзақ уақыт бойы парентералды тамақтануда болған науқастарда да жиі кездеседі.

Иммунды тапшылық микроэлементтер жеткіліксіздігі салдарынан да дамуы мүмкін: темір (темір құрамдас ферменттер активтілігінің төмендеуі, миелопероксидаза және оттегінің активті түрлерінің төмендеуі, Т – лимфоциттер қызметтерінің тежелуі); мырыш (тимус гипофункциясымен қатар CD4–лимфоциттер санымен және олардың митогендерге жауабының азаюы); қорғасын; селен; кальций (арахидон қышқылының митоболизмінің бұзылуы); магний (антидене синтезінің және комплемент жүйесі активтілігінің бұзылыстары); литий (Т– лимфоциттер, әсірісе CD8 жасушаларының, жеткіліксіздігі).

Витаминдер тапшылығы гуморалды және жасушалық адаптивті иммунитеттің бұзылуына әкеледі, өйткені В және Е тобындағы көптеген витаминдер лимфоциттер метаболизмінің коферменттері болып табылады, ал Е және С витаминдері – антиоксиданттар және т.б. Гиповитаминоздар біріншілік адаптивті иммундық жауаптың тежелуімен (IgM синтезі), Т – жүйесінің функционалды көрсеткіштерінің, фагоцитоз және пропердин – комплемент жүйесінің активтілігінің төмендеуімен бірге жүреді.

Гиповитаминозы бар науқастар жұқпалық аурулармен жиі және қатты ауырады, созылмалы түрге айналуы және күрделенуі мүмкін.

Көптеген жағдайларда екіншілік ИТЖ пайда болуына стресс ерекше әсер етеді. ДДҰ (ВОЗ) мәліметтері бойынша адамның стресс пайда болуына келесі жағдайлар әсер етеді: интоксикация, жарақат, жұқпалы үрдіс, ұзақ және/немесе ауыр физикалық және психикалық жүктемелер, қоршаған орта температурасының күрт өзгерулері, аштық және т.б.

Г.Сельенің стресс теориясының тарихы 50 жылдан көп уақыт бұрын пайда болды. Адам организміне физиологиялық қалыптан тыс әртүрлі факторлар әсер еткенде гипофиздің алдыңғы бөлігінің активациясы, бүйрек үсті безі стероидты гормондардың секрециясының жоғарлауы, соның салдарынан лимфоидты мүшелердің инволюциясы және лимфопения байқалатындығын дәлелдеген. Г.Селье осы реакцияны ағзаның қорғаныс күштері мобилизациясының стереотипті көрсеткіші деп санаған. Стресстік үрдіс көп уақытқа созылғанда зақымдаушы агентке не адаптация, не кейбір жағдайларда организмнің өлуіне дейін апаратын резистенттіліктің толық жойылуы пайда болу мүмкін. Бірақ, әртүрлі адамдар бірдей стресстік жағдайға әрқалай жауап береді. Бірдей стрессор біріншілерді – экстремалды жағдайға, екіншілерді – реакцияның орташа деңгейіне әкелеуі мүмкін, ал үшіншілерде реакция мүлдем байқалмайды.

46-суретте екіншілік ИТЖ алып келетін стресстің негізгі факторлары көрсетілген.

А КТГ бөлінуін ынталандыратын гипоталама – гипофизді жүйенің шамадан тыс активтелуі.

Б үйрек үсті қыртыстың кортикостеройдты гормондарының өндірулуінің жоғарылауы

Шеткері лимфоидты ағзаларда катехоламиндер шығарылымың жоғарылайтын симпатикалық жүйке жүйесінің активациясы

Иммунокомпетентті жасуша лардың рецепторларына әсер ететін және нейропептидтер өнімін ынталандыратын кортикотропин – релизинг факторының (CRH) бөлінуің жоғарылауы

46-ші сурет. Екіншілік иммунды тапшылық жағдайларына негізгі себепкер стресстік факторлар

Тимус және басқа лимфоидты ағзалар стресстік әсерге өте сезімтал болады. Созылмалы түрде өткен стресс салдарынан пайда болатын адаптивті иммунды жүйенің тапшылығы қатерлі ісіктердің, жұқпалардың, аллергиялық және аутоиммунды аурулардың пайда болуын жоғарлатады.

Екіншілік ИТЖ – дың пайда болуына темекі шегу, маскүнемдік және нашақорлық үлкен әсер етеді.

Көптеген зерттеулердің нәтижесінде туы біткен және адаптивті иммундық жүйеге темекі шегудің өте зиянды екені дәлелденген. Өйткені темекі шеккен кезде цитотоксикалық лимфоциттердің қызметтік активтілігі мен фагоцитоз барынша тежеледі. Темекі шеккен адамдарда қатерлі ісіктердің пайда болу жиілігі (миелоидты лейкемия, еріннің және ауыз қуысының қатерлі ісіктері, жатыр мойынның қатерлі ісігі және т.б.) айтарлықтай жоғарылайды. Олар вирусты жұқпаларға, оның ішінде ЖИТС – жұқпасына да жиірек шалдығады. Сонымен қатар темекі шегу көптеген басқа жұқпалық ауруларға әкелеуі мүмкін, мысалы үшін менингококктық жұқпа (2,4 ретке дейін), пневмококтық пневмония (2,5 ретке дейін), туберкулез (2,6 ретке дейін). Темекі шегу, сонымен қатар, ота жасағаннан кейінгі жұқпалардың пайда болуына себеп болу мүмкін. Осы темекінің зиянды қасиеттерін темекі шегушілердің шырышты қабаттарының бактериалды тұқымдануымен, тыныс жолдарының қызметтік әсерлерінің бұзылуымен, туа біткен иммунитеттің әлсіреуімен түсіндіруге болады. Сонымен қатар темекі шегетін адамдарда аллергиялық реакцияларға әкелетін қан сарысуындағы IgE деңгейі жоғарылайды. Көптеген зерттеулерде темекінің аутоиммунды аурулардың пайда болуына және олардың күрделене түсуіне себепші болатыны көрсетілген.

Қазіргі уақытта темекі түтінінің токсикалық және канцерогендік қасиеттері нақты екінішілік иммунотапшылықтың пайда болуына себепкер екені дәлелденген. Иммунды жүйеге токсикалық әсерді тигізетін темекі түтінінің құрамындағы келесі заттар болып келеді: көміртегі оксиді, азот оксидтері, цианидті сутегі, ацетальдегид және кадмий. Ал концерогендік әсерді темекі шегу барысында қоршаған ортаға бөлінетін формальдегид, гидразин, хлорлы винил, уретан, 2-нитропропан, хинолин, нитрозаминдер, бензпирен, полоний-210, 5-метил-хризен қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, өмір сүру салтының қауіпты факторларына маскүнемдік те жатады. Этил спиртінің ыдырау өнімдері ағзаның созылмалы интоксикациясын тудыра алады.

Организмде ацетальдегид концентрациясың жоғарлауы иммунды депрессияны шақыратын фактор болып табылыды, ал этанолдың жоғары концентрациялары эндогенді ИЛ-2-нің активтілігін тежейді, Т– лимфоциттердің митогендерге пролиферативтік жауабын, нейтрофилдер мен моноциттердің фагоцитарлық активтілігін тежейді, NK – жасушалардың және цитотоксикалық Т–лимфоциттердің қызметтерін төмендетеді. Осының салдарынан қанда иммунды комплекстер саны жоғарылайды.

Алкоголді гепатиттің ең жиі кездесетін нәтижесі - бауыр циррозы. Бұл кезде бауырдың детоксикациялық және ақуызтүзу қызметі күрт бұзылады, альбуминдер, комплемент компоненттерінің, оксидазалық тасымалдаушы ақуыздардың, сарысулық протеазалар ингибиторларының синтезі тежеледі, нәтижесінде иммунды гомеостаздың туа біткен резервтерінің адекватты және өз уақытында қайта толтырылу қабілеті нашарлап екіншілік иммунды тапшылық жағдайы күшейеді.

Сонымен қатар, алкоголдің шамадан тыс мөлшерде қабылдануы посталькогольдік астения жағдайына әкеледі, осы жағдай созылмалы аурулардың өршуіне және жедел патологиялық жағдайлардың созылмалы жағдайға ауысуына әкеп соғады: біріншіден – иммунокомпетентті жасушаларға тікелей әсер ету арқылы; екіншіден – екіншілік иммунды тапшылықты күрделендіретін нейроиммуномедиаторлардың әсер етуі арқылы.

Нашақорлық – вирустық және бактериалдық жұқпалардың пайда болуының қаупін жоғарылататын айқын иммунды тапшылықтың қалыптасуымен сипатталады. Нашақорларда иммунды тапшылықтың пайда болуына екі жағдай әкелуі мүмкін:

• Опиоидты нашақорлы токсиканттардың тікелей токсикалық әсері, олардың макрофагтар мен лимфоциттер апоптозын күшейту қабілеті.

• Нашақордың нашақорлық заттарды қабылдау уақытының ұзақтығына байланысты өмір салтынын бұзылуы – тамақтану, ұйқы бұзылыстары, өзіндік гигиеналық шарттарын сақтамауы, психикалық деградация және т.б.

Нашақорларды опиоидты және басқа нашақорлық заттардың әсерінен иммунды жүйесінің реттеу қызметтерің бұзылуы салдарынан ИТЖ пайда болуы ерекше орын алады. Нашақорлық заттар лимфоцит рецепторларының және антиген таныстырушы жасушаларға әсер етіп, олардың қарымқатынасын, эндогенді нейропептидтер және гармондар жағынан болатын реттеу қасиеттеріне сезімталдығын жояды, нәтижесінде иммунды қорғаудың эффетивтілігін азайтады.

Сонымен, екіншілік иммунотапшылықтың қалыптасуында адамның өмір сүру салтынаң факторлары өте маңызды. Екіншілік иммунды тапшылықтың алдын алу үшін салауатты өмір салтына жататын дұрыс, баланстанған тамақтану, адекватты физикалық жүктемелер, қалыпты гигиеналық шарттарын орындау, қауіпті үйреністерден айырылу және дұрыс медициналық тәртіп сақтау маңызды.

359