Фагоциттердің рецепторлары

Қан мен тіндердегі туа біткен қорғауды негізінен фагоцитарлық жасушалар қамтамасыз етеді, олар сәйкес рецепторларының көмегімен патогендерге тән беткей компоненттерді (ПАМҚ) таниды және оларды жұтады. Фагоцитоз – дегеніміз микробтарды ыдыратудың негізгі механизмі, сонымен қатар ол қорғаныс қабынуының дамуында, адаптивті иммунды жауаптың іске қосылуында және патологиялық жағдайларда өзгеріске ұшыраған тіндердің репарациясында маңызды қызмет атқарады. Фагоцитозды көптеген жасушалар жүзеге асыра алады, дегенмен негізгі фагоцитарлық жасушаларға нейтрофилдер, макрофагтар және дендритті жасушалар жатады, оларды кәсіби фагоциттер деп атайды.

Фагоцитоз – дегеніміз рецептор арқылы жүретін үрдіс, бұл кезде бөгде бөлшектер әртүрлі жасушалық рецепторлардың көмегімен танылады. Бірақ та барлық жасушалық рецепторлар фагоцитозды ынталанлыра алмайды. Мысалы, толл-тәріздес рецепторлар белгі беруші молекулалар тұқымдастығына кіреді, олар жасушамен цитокиндер синтезін белсендіреді (бірінші кезекте макрофагтар мен дендритті жасушаларда), бірақ бөгде бөлшектерді жұтуды тікелей ынталандыра алмайды.

Микробтарды, вирустарды және басқа да бөлшектерді тікелей жұтуды ынталандыратын рецепторларды фагоцитарлық рецепторлар деп атайды. Олар екі топқа бөлінеді:

• тікелей тануды жүзеге асыратын рецепторлар;

• опсониндер көмегімен тікелей емес тануды жүзеге асыратын рецепторлар.

Бірінші топқа лектинді рецепторлар, соның ішінде маннозалық рецепторлар және скавенджер-рецепторлар кіреді. Макрофагтардың маннозалық рецепторлары С-типтегі лектинге жатады, олар сүт қоректілердің жасушаларында кездеспейтін, бірақ көптеген бактериялардың, саңрауқұлақтардың және қарапайымдардың бетінде кездесетін манноза қалдықтарын таниды. Макрофагтардағы манозалық рецептор кейбір вирустарды, мысалы тұмау вирусы мен АИВ-ны байланыстыра алады (байланысу механизмі әлі толық анықталмаған).

С-типтегі лектинді рецепторларға дектин-1 де жатады, ол әртүрлі бактериялардың жасушалық қабырғасында кездесетін β-глюканды полиқанттарды таниды. Бұл рецептор маннандарды да таниды. Маннан – дегеніміз маннозасы бар полиқанттар, олар көптеген бактерияларға тән.

Скавенджер-рецепторлар апоптозды жасушалардың және патогендердің компоненттерін тани алады. Олар төменгі тығыздықтағы тотыққан липопротеиндер, липополиқанттар, липотейхой қышқылы және т.б. сияқты полианионды лигандаларды байланыстыру қабілеті бар әртүрлі құрылымдық топтағы рецепторлар.

Скавенджер-рецепторлар макрофагтарда және дендритті жасушалардың көптеген түрлерінде кездеседі. Олар грам-теріс және грам-оң бактериялардың, сонымен қатар апоптозға ұшыраған жасушалардың фагоцитозына қатысады, себебі апоптоз кезіндегі жасушалық деградация өнімдерінің құрамындағы сиал қышқылының туындыларын таниды. Осы рецепторлардың қызметі мен жұмыс атқару механизмі бүгінгі күнде қарқынды түрде зерттелуде. А және В типтегі скавенджер-рецептор толығырақ зерттелгендерге жатады.

А типтегі скавенждер-рецепторларға, мысалы, А1 типтегі скавенджер-рецептор (SR-A1) және MARCO скавенджер-рецепторы жатады.

SR-A1 макрофагтарда кездеседі, ол апоптозды жасушаларды, бактериялардың ЛПҚ, липотейхой қышқылын (7-ші суретті қара), сонымен қатар атеросклерозды табақшаларда кездесетін төменгі тығыздықтағы тотыққан липопротеиндерді таниды. SR-A1 рецепторы жоқ тышқандарда грам-оң бактериялармен шақырылатын жұқпаларға, соның ішінде алтынша стафилококк пен листерияларға сезімталдығы жоғарлайтыны көрсетілген.

MARCO скавенджер-рецепторы көк бауырдың қан сүзілетін маргиналды аймағында орналасқан макрофагтарда кездеседі. Ол интактты бактериялардың байланысуын қамтамасыз етеді және олардың қан ағымынан шығуына себепші болады.

СD36 скавенджер-рецепторы В типтегі скавенджер-рецепторларға жатады. Ол макрофагтарда экспрессияланған және апоптоздық жасушаларды және паразиттермен зақымдалған эритроциттерді (мысалы, безгек плазмодиімен) таниды.

Патогендерді опсониндердің көмегімен тікелей емес танитын екінші топтағы рецепторлар, яғни опсониндерге рецепторлар да екіге бөлінеді:

• комплемент нәруздарымен опсонизацияланған бөлшектерді комплементке байланыстыратын рецепторлар (CR1, CR3, CR4);

• микробтарды, вирустарды және басқа да бөлшектерді опсонизациялай отырып иммуноглобулиндердің тұрақты фрагменттеріне байланыстыратын рецепторлар – Ғс-рецепторлар.

Комплементтің С1 және С3 компоненттеріне арналған рецепторлар (CR1-CR4, C1qR және С3bR), осы фрагменттермен опсонизацияланған бөгде молекулалар мен жасушалардың фагоцитозын ынталандырады. Бұл рецепторлар, бірінші кезекте, макрофагтарда, нейтрофилдерде және дендритті жасушаларда кездеседі (CR4).

Мысалы, макрофагтар мен нейтрофилдерде кездесетін CR3 рецепторының байланыстыратын екі аймағы бар. Біріншісі – комплементтің iC3b фрагментіне, ал екнішісі – микробтардың β-глюканды полиқанттарына арналған. Аталған екі аймақпен байланысу әртүрлі жағдайларға алып келеді: iC3b-мен байланысуға фагосома мен лизосоманың баяу бірігуі тән және салыстырмалы түрде микробицидтік әсері әлсіз фагоцитозды ынталандырады; сонымен бірге бір уақытта iC3b-мен және микробты полиқанттармен байланысу, микробтарды күштірек, әрі тиімді жұтуға және оларды жоюды ынталандырады. Бірақ та макрофагтарға қосымша белгілермен әсер ету арқылы, мысалы, қабыну алды цитокиндерімен әсер ету арқылы иммунды жауапты біршама күшейтуге болады және бұл жағдайда тек бір ғана iC3b-мен байланысуы жеткілікті.

Ғс-рецепторлар арқылы ынталдыру антиденелермен опсонизацияланған патогендердің, басқа да организм үшін бөгде бөлшектер мен молекулалардың фагоцитозын жоғарылатады. Құрамында патогендер, бөгде нәруыздар, жойылған және зақымдалған жасушалардың фрагменттері, сондай-ақ патологиялық нәруыздар (мысалы, сарысулық амилоидты нәруыз) бар иммунды кешендерді организмнен тиімді түрде шығару үшін Ғс-рецепторлары арқылы фагоцитоздың ынталануы өте маңызды.

Адамда IgG үшін Ғс-рецептордың төрт варианты анықталған, олар арқылы опсонизацияланған бөлшектердің фагоцитозы (FcγR1, FcγR2, FcγR3 и FcγR4) ынталанады. Сонымен қатар IgA үшін (FcαR) және IgE үшін (FcεR) Ғс-рецепторлар анықталған. Бірақ, туа біткен иммунды жүйенің жасушалары, яғни мес жасушалары, базофилдер және эозинофилдерде кездесетін IgE үшін Ғс-рецепторлар фагоцитарлық рецепторлаға жатпайды. Олар арқылы аталған жасушалардың дегрануляциясы ынталану салдарынан айналысындағы тіндерде қабыну дамиды.

Комплементке арналған фагоцитарлық жасушалық рецепторлардың және Ғс-рецепторлардың негізгі сипаттамалары 6-шы кестеде берілген.

6-шы кесте. Опсониндерге арналған жасушалық фагоцитарлық рецепторлардың негізгі сипаттамалары

Рецептор	Рецептордың түрі (нәруыздар тұқымдастығы)	Рецептор экспрессияланған жасушалар	Лигандалар
Комплемент нәруызына рецепторлар
C1qR (CD 93)	С-типтегі лектин	Моноциттер/макрофагтар	C1q; коллектиндер (МБЛ)
CR1 (CD 35)	Интегрин*	Моноциттер/макрофагтар, нейтрофилдер, эритроциттер	C3b; C4b және құрамында осы фрагменттер бар иммунды кешендер
CR3 (CD 11c/ CD 18)	Интегрин	Моноциттер/макрофагтар, нейтрофилдер	iC3b; бактериялардың β-глюканды полиқанттары, жасушааралық адгезия молекулалары (ICAM)
CR4 (CD 11d/ CD 18)	Интегрин	Моноциттер/макрофагтар, дендритті жасушалар, нейтрофилдер	iC3b; фибриноген
Fc-рецепторлар
FcγRI (CD 64)	Құрамында ITAM** бар иммуноглобулиндер	Моноциттер/макрофагтар, нейтрофилдер	IgG (жоғары аффинді өзара әсер ету); СРН; сарысулық амилоидты нәруыз
FcγRII (CD 32)	Құрамында ITAM** бар иммуноглобулиндер	Моноциттер/макрофагтар, нейтрофилдер	IgG
FcγRIII (CD 16)	Құрамында ITAM** бар иммуноглобулиндер	Моноциттер/макрофагтар, нейтрофилдер, NK-жасушалар	IgG; сарысулық амилоидты нәруыз
FcγRIV	Құрамында ITAM** бар иммуноглобулиндер	Моноциттер/макрофагтар, нейтрофилдер, дендритті жасушалар	IgG2a; IgG2b
FcαR	Құрамында ITAM** бар иммуноглобулиндер	Моноциттер/макрофагтар, эозинофилдер	IgA

* интегриндер – дегеніміз жасушалық адгезия молекулаларының тұқымдастығы, олар жасушааралық және жасушаның жасушасыртылық матрикспен өзара әсер етуіне қатысады.

** ITAM – тирозинге негізделген Ғс-рецептордың жасушаішілік доменінің құрамына кіретін белсендіруші заттек, тирозинкиназа ферментінің көмегімен жасушадағы белгілі бір үрдістердің белсенуін шақырады.