2. Сот қызметін регламенттейтін негізгі нормативтік құқықтық актілер

Мақсаты: сот қызметін регламенттейтін негізгі дереккөздердің мазмұнын ашу

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттіліктің құқықтық негіздерін, соның ішінде оның саяси институттарын, айқындайтын негізін қалаушы нормативтік құжат. Бұл тең шамада сот жүйесіне де қатысы бар. Оның ең қағидашыл ережелері, сот органдарының орны мен рөлі, әділсот қағидалары, сот билігі тәуелсіздігінің кепілдері, судьяларды сайлау және тағайындау тәртібі, олардың мәртебесі, қылмыстық қудалаудан иммунитеті негізгі заңда (VII бөлім «Соттар және сот төрелігі») жазылған. Одан басқа, Конституцияда, сот билігін кигендер өз қызметінде басшылыққа алатын, азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары атап өтілген.

Конституцияның негізінде 2000 жылғы 25 желтоқсанда сот жүйесін ұйымдастыруды, оның құрылымдық элементтерінің өзара қатынастарын, оларды құру және тарату тәртібін, сот органдары басшыларының құзыретін, лауазымды тұлғалардың мәртебесін белгілейтін «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық Заң қабылданды және осы уақытта қолданылып жүр. Соңынан бұл заңға маңызды өзгерістер мен толықтырулар енгізілген («Қазақстан Республиксының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2006 жылғы 11 желтоқсандағы Конституциялық заң; «Қазақстан Республиксының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2008 жылғы 17 қарашадағы Конституциялық заң; «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 10 желтоқсандағы заңы).

Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасының сот жүйесі қалыптасуында айрықша рөл атқарған, онда мемлекеттің құқыққорғау, қылмыстық-атқару және сот жүйелерінің негізгі даму бағыттары және ұлттық құқықтың барлық салаларын жетілдіру жолдары көрсетілген.

Соттар өз жұмысында біздің мемлекетпен танылған халықаралық құқық нормаларын әрдайым нұсқау етіп қолданған, атап айтсақ:

- Адам және азамат құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10 желтоқсандағы 217 А (ІІІ) резолюциясымен қабылданған және жарияланған;

- Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200 А (ХХІ) резолюциясымен қол қою, ратификациялау және қосылу үшін қабылданған және ашылған;

- Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенция (Римде 1950 жылы 4 қарашада Еуропа Кеңесімен қабылданған);

- Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Конвенцияның өлім жазасын болдырмауға байланысты № 6 Хаттамасы;

- Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін жүргізуге қатысты ең төменгі стандарт ережелері (БҰҰ Бас Ассемблеясының 1985 жылғы 29 қарашадағы 40/ 33 резолюциясымен қабылданған Пекин ережелері);

- Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының адам құқығы және негізгі бостандықтары туралы Конвенцисы (1995 жылғы 26 мамырда Минскте ТМД Кеңесімен қабылданған);

- Қазақстан Республикасымен ратификацияланған басқа да нормативтік актілер мен шарттар.

Қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істер бойынша сот жүргізу тәртібі іс жүргізу заңдарымен: Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексімен, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексімен, әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекспен реттеледі.

Іс жүргізудің, сот ұйымдастырудың, сот тәжірибесінің және басқаларының кейбір сұрақтары заңға тәуелді актілерінде – Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларында, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының басшылық түсініктерінде жазылған.