Оқытушының басшылығымен жүргізілетін студенттердің өздік жұмысы (осөж)

Оқимыз. Мәтінді оқыңыз.

Қазақ тілі – көне тіл

Қазақ тілі – қыпшақ тілдер тобындағы ең бай және көркем тіл. Қазақ тілі – түркі тілдер тобына жататын көне тілдердің бірі. Қазақ тілі түркі тілінің “Қыпшақ-ноғайлы тілдері” деп аталатын тобына жатады.

Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихы бойында басқа түркі халықтарымен қонысы, саяси-шаруашылық жағдайы жағынан да тығыз байланыста болып келгені сияқты, оның тілі де сол халықтар тілімен өте жақын қарым-қатынаста болды.

Бұл жағдайлар көне замандардан басталатын жазу түрлерінің, жазба нұсқалардың түркі халықтарының барлығына да ортақтығын, оларды қалыптастыруға, дамытуға олардың барлығының да, солардың ішінде біздің бабаларымыздың да өз үлестерін қосқандығын байқатады. Осыған орай қазақ тілі туыстық сипаты жағынан да, ұқсастық белгілері жағынан да “түркі тілдері” деп аталатын топқа қосылады. Типологиялық белгілері жағынан басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілі де жалғамалы (агглютинативті) тіл деп есептеледі.

Түркі тілдер тобына енетін тілдер:

1. Қазақ 7. Чуваш 13. Хакас

2. Әзірбайжан 8. Қарақалпақ 14. Алтай

3. Қырғыз 9. Түрік 15. Құмық

4. Өзбек 10. Башқұрт 16. Қарашай-балкар

5. Татар 11. Якут (Саха) 17. Гагауз

6. Түрікмен 12. Тува 18. Ұйғыр

Осы тілдердің ішінде бір-біріне жақын көне қыпшақ-ноғайлы тілдері тобындағылар:

1. Қазақ. 2. Ноғай. 3. Қарақалпақ 4. Қарашай-балқар 5. Қырғыз 6. Татар 7. Башқұрт 8. Құмық.

Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық мағынасынан, дыбыстық жүйесінен, грамматикалық құрылысынан нақты байқалады. Сонымен қатар түркі тілдерінің әрқайсысына тән фонетикалық, лексикалық, грамматикалық өзгешеліктер де болады. Ондай өзгешеліктерді қазақ тілін басқа туыстас тілдермен салыстыра отырып та байқауға болады.

1. Басқа түркі тілдерінде б, ғ, г дыбыстары келетін орындарда у, к, қ дыбыстарын қолданады.

Мысалы: аба-ауа, тағ-тау, гелді-келді, гырмызы-қырмызы.

2. Басқа түркі тілдерінде ш дыбысы келетін біраз сөздерде қазақтар с дыбысын қолданады.

Мысалы: баш-бас, таш-тас т.б.

3. Басқа түркі тілдерінде сөз басында и дыбысы келетін жерде қазақ тілінде ж дыбысы айтылады. Мысалы: иаш-жас, иол-жол, иаз-жаз, иыл-жыл, т.б.

4. Түркі тілдерінде –лар қосымшасы дыбыс үндестігіне сәйкес өзгермесе, қазақ тілінде өзгереді.

Мысалы: маллар-малдар, атлар-аттар, т.б.

5. Басқа тілдерде сұрау есімдігінде н дыбысын қолданса, қазақ тілінде й дыбысы қолданылады.

Мысалы: қандай, қайда, т.б.

6. Кейбір түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың созыңқы түрі болса, қазақ тілінде ол жоқ.

Пысықтау сұрақтары:

1. Түркі тілдер тобына қандай тілдер жатады?

2. Қандай тілдер қыпшақ-ноғайлы тілі тобына енеді?

3. Түркі тілдерінің туыстастығы қандай тілдік ерекшеліктерінен байқалады?

4.Сөздерді айтқанда басқа түркі тілдерінен қазақ тіліндегі сөздерде қандай дыбыстық өзгерістер басым болады?

5. Қазақ тілінің негізі, бастау арналары болатын көне түркі жазба нұсқаларынан қандай кезеңдерге бөлуге болады? Ондағы негізгі шығармаларды атаңдар.

6. Тіл – ұлттық белгі, халықтық мұра дегенді қалай түсінесіңдер?

7. Қазақ тілінің қазіргі күндегі қолданылу аясы, өзіндік орны қандай деп ойлайсыңдар?

8. Қазақ халқы өз тарихында қандай алфавиттерді пайдаланған?

9. Тіл, сөз өнеріне байланысты берілген тақырып бойынша қай оқушының пікірін жоғары бағалайсыңдар?

10. Тіл, сөз өнері туралы мақал-мәтелдердің, ұлы адамдардың қанатты сөздерінің ішінде қайсысы ерекше әсер етті? Оның жеке жұмыстарына ықпалы болды ма?

Оқимыз. Мәтінді оқыңыз. Әр абзацты жеке-жеке мазмұндаңыз.