Што мы чытаем?

Пасля праведзенага 14 мая 1995 года рэферэндуму ў Рэспубліцы Беларусь выкарыстоўваюцца дзве мовы — беларуская і руская. Гэта прадугледжвае выкарыстанне абедзвюх моў, а таксама выбар адной з іх у залежнасці ад сітуацыі зносін. Пры такой моўнай сітуацыі не выключаецца пераход з рускай мовы на беларускую ці наадварот для лепшага разумення і вядзення гутаркі суразмоўцам, што нярэдка ілюструюць работнікі радыё і тэлебачання.

Аднак такую мешаніну моў нельга дапускаць, асабліва на тэлебачанні, калі ў гэтым няма патрэбы. На жаль, даволі часта даводзіцца сустракацца з падобным нават у інфармацыйных праграмах афіцыйнага характару, напрыклад, у “Навінах” на Першым нацыянальным тэлеканале, калі дыктар вядзе перадачу па-беларуску, а потым звяртаецца да журналістаў-карэспандэнтаў па-руску, быццам тыя не разумеюць беларускай мовы. Практыка паказвае, што частае пераключэнне з адной мовы на другую вядзе да ўзнікнення памылак у маўленні, тым больш калі дыктар недасканала ведае абедзве дзяржаўныя мовы. Любое парушэнне літаратурным норм прыводзіць да засяроджвання ўвагі слухача на моўных памылках, а не на змесце гутаркі.

Асаблівую занепакоенасць выклікае непісьменнасць, афіцыйна “растыражыраваная” сярод грамадзян у выглядзе шыльдаў з указаннем тапанімічных і ўнутрыгарадскіх назваў. Для пераканання спынімся на некаторых прыкладах, якія ўмоўна падзелім на тры групы ў залежнасці ад тыпу памылак.

1. Алітэрацыйны пераклад тапонімаў з рускай мовы на беларускую без указання рускага адпаведніка, напр.: назву населенага пункта Октябрь (руск.) на новапрыгатаванай шальдзе па-беларуску чытаем як Акцябр, замест Кастрычнік; тапонім Красный октябрь (руск.) па-беларуску пазначаны як Красны акцябр, замест Чырвоны кастрычнік і інш. Як адзначае Л. М. Лыч, да беларускай мовы як дзяржаўнай “патрэбна максімальна дапасаваць нашу тапанімію. Ад таго, што ў ёй замест назваў Звёздное, Лучезарная, Октябрьск… і г. д. будуць Зоркавая, Прамяністае, Кастрычнік…, не парушыцца дружба з рускім народам, не аслабеюць кантакты з яго культурай і мовай, бо ўсё гэта будзе рабіцца толькі ў імя адной мэты: ліквідаваць непісьменнасць у беларускай тапаніміі” [1, с. 80]. Хаця з улікам двухмоўя на Беларусі мэтазгодна і больш правільна ўказваць тапонім па-беларускі і па-руску на адной шыльдзе.

2. Часткова правільны пераклад з рускай мовы на беларускую на шыльдах з назвамі аўтобусных і тралейбусных прыпынкаў г. Гомеля. Прычым, часам побач прымацоўваюцца шыльды з правільнымі і з памылковымі варыянтамі, напр.: “З-д гандл. абсталявання” і “Тарг. абст-ня”, “З-д будаўніч. дэталі” і “Стройдэталі”, “Ф-ка “Чырвоная зорка”” і “Звязда” і інш. Адукаванаму чалавеку складана зразумець, на якой мове напісана скарачэнне “тарг.” Замест гандлёвы (бел.) ці торговый (руск.), альбо складанаскарочанае слова “стройдэталі”, замест буддэталі. Што датычыцца назвы “Звязда”, то “Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы” [2] не падае такой лексемы, а ў перакладным слоўніку лексема звезда (руск.) мае некалькі адпаведнікаў з семантычным адценнем (зорка, зара, заранка, зараніца, знічка) [3, с. 520], але ніяк не звязда.

3. Асабліва недапушчальнымі з’яўляюцца ва ўнутрыгарадскіх назвах арфаграфічныя памылкі. Так, на шыльдзе з назвай тралейбуснага прыпынку “Палітэхнічны інстытут” была дапушчана памылка ў слове політэхнічны, дзе замест о напісана а, хаця арфаграма тлумачацца правілам аб напісанні о ў першай аснове складаных слоў пры адсутнасці націску на першым складзе другой асновы; на тэатральнай афішы “Чорная панна Нясвіжа. Лягенда аб каханні ў 2-х частках” лексема іншамоўнага паходжання падаецца праз літару я; шыльдзе-ўказальніку тралейбуснага марштруту “16 Вакзаз — з-д Централіт”; аднак вядома, што гук [ц] (калі ён не паходзіць з [т]) у беларускай мове зацвярдзелы і пасля адпаведнай літары ц не пішуцца е, ё, ю, я, і, ь.

Пералік такіх недарэчнасцяў і памылак можна працягваць. На жаль, імі насычана наша жыццё: вуліца, установы, транспарт, магазіны, перыядычныя выданні, радыё, тэлебачанне і г. д. Пра якое шанаванне беларускай мовы і стаўленне да яе як да твару нацыі, горада можна казаць…

Кожнаму з нас неабходна памятаць выказванне класіка рускай літаратуры Л. Талстога: “Маральнасць чалавека праяўляецца ў яго адносінах да слова”. А “назвы, — на думку К. Паустоўскага, — гэта народнае паэтычнае афармленне краіны”. Таму толькі пры ўважлівых адносінах да слова і да ўсяго нацыянальнага можна гаварыць пра народ як прадстаўніка беларускай нацыі і суверэннай дзяржавы.

Літаратура

1. Лыч Л. М. Назвы зямлі беларускай. — Мн.: Універсітэцкае, 1994. — 128 с.

2. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы: Больш заь 65 000 слоў. — 2-е выд. — Мн.: БелЭН, 1999. — 784 с.

3. Русско-белорусский словарь: В 3 т.: Около 110 000 слов. Т. 1. А — Л. — 4-е изд., испр. и доп. — Мн.: БелЭН, 1993. —735 с.

№7. «Книга рекордов Гиннеса» считает эту загадку древнейшей математической задачей.

По дороге на Дижон

Встретил я мужа и семь его жен.

У каждой жены по семь тюков,

В каждом тюке по семь котов.

Сколько котов, тюков и жен

Мирно двигались в Дижон?

Как нарушенная логика ожидания превратила задачу в загадку? Приведите пример еще одной загадки, основанной на принципе нарушенного коммуникативного ожидания.

№8. Приведите 10 фразеологизмов, построенных на антонимии. Какой закон логики нарушается в таких фразеологизмах? Как соотносится их существование с требованиями логичности речи?

№9. Классическим примером нарушения какого закона логики служит цитата из произведения И.С. Тургенева “Рудин”:

— Прекрасно! – промолвил Рудин. – Стало быть, по-Вашему, убеждений нет?

— Нет и не существует.

— Это Ваше убеждение?

— Да.

— Как же Вы говорите, что их нет? Вот Вам уже одно, на первый случай.

№10. Часто на экзаменах из уст студентов можно слышать следующую реплику: «Не ставьте мне двойку, спросите еще что-нибудь, я же читал учебник, может, что-то и отвечу». Какой закон логики здесь нарушен?

№11. Решите задачу.

Девушка ехала в такси. По пути она так много болтала, что шофер занервничал. Он сказал ей, что очень сожалеет, но не слышит ни слова, поскольку его слуховой аппарат не работает, а он глух как пробка. Девушка замолчала, но, когда они доехали до места, поняла, что водитель пошутил. Как она догадалась?