Етістіктің семантикалық топтары

Етістіктің семантикалық топтары мәселесіне арнайы еңбек жазған және толық мәлімет М.Оразовтың «Қазақ тілінің семантикасы» еңбегінде берілген /68/.

Етістік сөз табының ішіндегі мағынаға, грамматикалық тұлғаға (формаға) өте бай. Сондықтан да түркітануда етістікті зерттеу қай заманда да және бүгінгі таңда тіл ғылымында ерекше орын алады. Лингвистикада семантика мәселесін ғылыми тұрғыда зерттеуге айрықша көңіл бөлініп, белгілі бағытта қарастырылып келеді. Қазақ тіл білімінде сөздің мағыналары және семантикасы жан-жақты ескеріліп /69 /, соған орай оларды түрліше мағыналық қырларына, табиғатына қарай топтастырып, жіктеу және бүгінгі ғылым тынысындағы жаңалықтармен жаңаша зерделенуде: М.Оразов, Ғ.Қалиев, Б.Қасым, Қ.Қасабек т.б.

Түркі тілдеріндегі сөздердің лексика-семантикалық жүйесін, оның ерекшеліктерін ескере отырып, семантикалық топтарға топтастырып, пікір, үлгі көрсеткен тілшілер: К.Дмитриев, А.Юлдашев, Э.Тенишев т.б.

Қазақ тілінде етістіктер – сан жағынан да мол болуымен қатар, семантикасы мен атқаратын қызметі жақтарынан да аса күрделі, қызықтыратын сала. Әдетте, сөзді лексикалық бірлік деп тануға таяныш, тірек болатын белгі оның семантикасы, ал семантиканың тірегі – лексикалық мағына екені белгілі. Етістік мағынасы іс-әрекетті, қимылды, күйді т.б. білдіретін лексикалық бірліктер тобы. Мысалы, ұстау – істі, жүр, жүгір – қимылды, күл – күйді білдіреді. Оларды осы ұғымға ие болып қалыптасуы – шындық өмірдің тілдік бейнесі. Олай болса, барлық танылған затқа тән қозғалыс, әрекеттен адам санасына дерексіз ұғым пайда болады да, оны тіл иесі, қолданушылар қарым-қатынаста, тіл қызметінде, тілде дербес сөз ретінде таниды.

ҮІІ МОДУЛЬ

Етістік категориялары і блок Етістіктің лексика-грамматикалық категориялары

Тілдің грамматикалық жүйесінде сөз таптарының морфологиялық құрамына қарай түбiр және әр түрлi грамматикалық түр-тұлғаларға бөлiнуі етiстiкке де тән құбылыс. Етiстiк - қазiргi кезде түбiр күйiнде қолданылмайтын, түбiр тұлға және неше түрлi грамматикалық мағынаның тұлғалық көрсеткiштерi мен формалардың түрлену жүйесiнiң бiрлiгiнен тұратын сөз табы.

Етiстiк - ең күрделi сөз табы ретiнде субьектiнiң iс-әрекетiн ғана емес, табиғатта, қоғамда, жалпы өмiрде ұшырасатын жайлардың және адамның ой-санасы арқылы туған түрлi амал-әрекет, iс-қимыл, жай-күй сияқты процестердi бiлдiретiн сөз табы екендігі оның лексика-грамматикалық қасиеттері мен семантикалық ерекшеліктерінен, түбір тұлғасы мен грамматикалық формаларының қат-қабаттылығынан және олардың өзара арақатынасы мен грамматикалық категорияларының әр түрлілігінен, қолдану аясы мен сөйлемде атқаратын қызметінен айқын байқалады. Осы қасиеттеріне байланысты етiстiк категориялары, бiр жағынан, лексика-грамматикалық, екiншi жағынан, таза грамматикалық, үшiншi жағынан, өзара жеке грамматикалық категория жасауға (шақ категориясын) негiз болатын формалары (есiмше, көсемше) немесе бүтiндей басқа сөз табының грамматикалық сипатын ғана көрсететiн айрықша түрi (тұйық етiстiк) тұрғысында (21.168) қарастырылып, әр категориялары бiр-бiрiнен грамматикалық және семантикалық сипаттары жағынан ажыратылады да, олар тұлғалану және түрлену ерекшеліктеріне орай және білдіретін мағыналарына қарай түр-түрге бөлінеді. Осыдан келіп етістіктің әр категориясы өзіндік сипатқа ие болады.