Іі блок Есімдіктің морфологиялық ерекшеліктері

Есімдіктер жалпы мағыналы сөздер болғанымен, ол мағыналар зат және заттық белгі деген ұғымдармен байланысты. Дәлірек айтсақ, есімдіктер зат пен заттық белгіні білдіріп, солардың жалпылама түрдегі атауы болып саналады. Сондықтан есімдіктер, алдымен, заттық ұғымдағы сөздер – субстантивтік есімдіктер, екіншіден, заттық белгісі ұғымындағы сөздер – атрибутивтік есімдіктер болып екіге бөлінеді. Осылай екі салаға бөлінуі есімдіктердің түрленуінде де негізгі қызмет атқарады.

Есімдіктер түрленетін сөздердің тобына жатады. Субстантивтік есімдіктер зат есімдер сияқты көптеліп те, септеліп те, тәуелденіп те, жіктеліп те жұмсала береді. Ал атрибутивтік есімдіктер өз мағынасында жұмсалғанда грамматикалық жағынан түрленбейді.

Сондықтан есімдіктердің бәріне бірдей ортақ деп танитындай өзіндік морфологиялық түрлену ерекшеліктері жоқ.

Ііі блок Есімдіктің синтаксистік қызметі

Есімдіктер басқа да сөз таптарының орнына жүретіндіктен, ол сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қызмет атқарады.

Есімдіктің бастауыш қызметінде жұмсалуы. Есімдіктердің барлығына жуығы бастауыш қызметін атқара алады.. Мәселен, Мен қазақ қыздарына қайран қалам, Жанары жаны жаздай жайраңдаған (И.Сапарбаев). Өзге емес, өзім айтам өз жайымды... (Қ. Аманжолов). Қарағым-ай, еліктер осылай жосады екен, Жолыңнан сені кім тосады екен (Ш.Сариев). Сен сияқты мені ешкім еркелетіп, сен сияқты мені ешкім түсінбеген (М.Шаханов).

Есімдіктің баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Көбінесе жіктеу есімдіктер сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Есімдіктердің кейбір түрлері дара, күрделі бастауыш қызметінде жұмсалады. Сондай-ақ бұл қызметте сілтеу, сұрау есімдіктері де кездеседі. Мысалы, Жидебайдағы қыстаудың ең үлкен бөлмесі - осы (М.Әуезов). Сіз халықтың кімі едіңіз? (Бұл да).

Есімдіктің толықтауыш қызметінде жұмсалуы. Есімдіктердің бәрі сөйлемде толықтауыш мүше қызметін атқара береді. Есімдіктер қимыл-әрекеттің тура және жанама объектісін білдіріп, тура және жанама толықтауыш болады. Мысалы, Өзін сыйлай білмеу – бақытсыздық, өзіне шексіз риза болу - ақымақтық (Г.Мопоссан). Соның қайсысын хикмет көресің (Абай).

Есімдіктің анықтауыш қызметінде жұмсалуы. Анықтауыш болатын есімдіктерге сілтеу, сұрау, жіктеу, жалпылау есімдіктері жатады. Мәселен, Мына қыз мені сүріндірді, енді айтпасыңа болмас – деді (Ә.Сәрсенбаев). Сіңілім, мына қағазды ал да, біздің үйге бар (Ә.Әбішов).

Есімдіктің пысықтауыш қызметінде жұмсалуы. Пысықтауыш қызметін осы, сол деген сілтеу есімдіктері, қашан? қалай? неліктен? сұрау есімдіктері атқара алады. Мысалы, Сендермен қашаннан аға-інілі болғанмын (Жамбыл). Бұл жақта жерден астық алу алтын алудан қиын (Ғ.Мұстафин).

СООЖ

1. Есімдіктердің грамматикалық сипаты.

2. Есімдіктің септелу жүйесіндегі ерекшеліктер.

3. Есімдіктің сөйлемдегі қызметі.

СӨЖ

1. Есімдіктің жеке сөз табы болуындағы өзіндік белгілері.

2. Сұрау есімдіктерінің грамматикалық ерекшеліктері және оның тілдегі орны

3. Белгісіз есімдігі, оның мағынасы, олардың морфемдік құрамы.

4. Репродуктивтік сипатта

Есімдік бойынша библиография жасаңыз

5. Зерттеушілік сипатта

Есімдік қатысқан мақал-мәтелдер жазып, оларға синтаксистік талдау жасаңыз.

1-тапсырма. а) Мәтіндерден есімдіктерді табыңыздар, олардың жасалу жолын түсіндіріңіздер; ә) Есімдіктердің қай мағыналық тобына жататынын дәлелдеңіздер; б) Есімдіктерді түрлеріне ажыратып, қосымшасын атаңыздар.

1-жұмыс. 1. Қанша күннен бері соңында үн-түнсіз жортып отыратын жігіттердің арғы жағындағы ойын білме алмай дал. Обалына не керек, әйтеуір қанша қиындық көрсе де әлі бірі қыңқылдап қабақ шытқан жоқ (Ә.Н.). 2. Абай өзіме бірдеме айтпақ па екен деп те ойлайды (М.Ә.). 3. Құнанбай естімеген сияқты ешбір белгі бермеді (М.Ә.). 4. Қалау бұл жолы да басын көтермей, тек астынан күңкілдеп бірдеңе деді де, үні өшті (Ә.Н.). 5. Бірақ әкесі мен өзге ешкімге қарамастан келе Абайды құшақтай алды (М.Ә.).

2-жұмыс. 1. Өмір – саты, біреу өрге жылжиды, біреу төмен сырғиды («Маржан сөз»). 2. Мына жұрттың таңдайын кептіріп бара жатқан шөлді бұл сезбейтін сияқты. Тас төбеңде қайнаған күн қызуы да бұған өшпейтіндей (Ә.Н.). 3. Әркімде жолда жүретін бір шал жиені Жанпейісті өз қолына алып еді (Ә.Н.). 4. Әлдекімнің рахаты, әлдекімнің қызығы, сайраны үшін болар (М.Ә.). 5. Әрқашан жан күйер жақын қабырына ыстық-ыстық жастар төгеді (М.Ә.).

3-жұмыс. 1. Қандай жақсы жастай ешкім өлмесе, Қартайғанда ешкім жоқтық көрмесе, Жолда ауырып, жат өлкеде көмбесе. 2. Жақсылықты досыңа көрсет, Досыңнан асса, өзіңе көрсет. 3. Бәрі де қолдағының болсын жаңа, Ескіден қалсын ескі досың ғана. 4. Біреу ашқарақтықтан өледі, Біреу аштан өледі. 5. Үндемес мылжыңның өзін үндетпес. 6. Төле далаға шығып бірнеше адамдарды көрді. 7. Мына тұрған біздің үй, дауылда еш панасыз. 8. Мен кедейдіктен өшімді алдым. 9. Сен не дедің, түйе не дейді? – дейді хан. 10. Оған билікті мен айтпағанда, кім айтпақ дейсің? – депті.

2-тапсырма. Есімдіктің зат есім, сын есім, сан есімнің орнына жүретін жағдайына бірнеше мысалдар жазыңыздар, олардың түрлену ерекшелігін түсіндіріңіздер.

3-тапсырма. Мен, сен, ол деген есімдіктердің қай сөз табының орнына жұмсалатынын айтып, оларды септеңіздер де, ондағы өзгерісті түсіндіріңіздер.