3. Сұрау есімдіктері

Сұрау есімдіктеріне кім? не? қай? қайсы? қандай? қалай? қайда? қайдан? неше? нешінші? қашан? қанша? қаншасы? сөздері жатады. Мысалы, Қасың қандай, қарақат көзің қандай, күлкің қандай, шарапат сезім қандай! Қуанатын балаша кезің қандай, өзің қандай, жаныма сөзің балдай (Ш.Сариев). Өмірдің сәні не сен болмасаң, Әнім боп шырқайсың сен қашан? (Е.Ибраһим). Ай нұрын бізге шашқандай, Жанарың қайда қадалған (Қ.Қазыбеков). Бұл сұрау есімдіктерінің ішіндегі заттың, нәрсенің атына қатысты қойылатын кім? не? сұрау есімдіктері субстантивтік есімдіктер болып, ал заттың, нәрсенің әр түрлі белгісіне, сипатына қатысты қай? қандай? қанша? неше? нешінші? қайсы? қалай? қайда? қайдан? қашан? сұрау есімдіктері атрибутивтік есімдіктер деп бөлінеді.

Есімдік сұрауларын мынадай тұрғыда жіктеп беруге болады: 1) жіктеу есімдіктеріне кім? сұрауының септелген, көптелген түрлері; 2) сілтеу есімдіктерінің сұрауларына – қай? қайсы? сұраулары, септелген кім? және тәуелді тұлғалы не? сұраулары; 3) өздік есімдік сұрауларына - кім? кімдер? және оның септелген нұсқалары; 4) жалпылау есімдіктерінің сұраулары – кім? кімдер? сөздерінің септелген тұлғалары мен қай? қандай? сұраулары; 5) белгісіздік есімдіктерінің сұраулары – кім? не? сұрауларының септелген, тәуелденген түрлері, қашан? қалай? қандай? қайда? неше? сұраулары; 6) болымсыздық есімдіктерінің сұраулары белгісіздік есімдіктерінің сұрауларымен бірдей.

Сұрау есімдіктері кейбір түрлері көптеледі, септеледі, жіктеледі және тәуелденеді. Әсіресе олардың ішінен кім? не? қайсы? нешеу? деген сұрау есімдіктері септеліп те, тәуелденіп те, көптеліп те, жіктеліп те қолданыла береді.

Сұрау есімдіктерінің ішінде кім? не? немене? қайсы? есімдіктері көптеледі. Мәселен, Олар кімдер? (С.Бақбергенов).

Сұрау есімдіктерінің біразы тәуелденіп те қолданылады. Тәуелденетін сүрау есімдіктерінің қатарын кім? не? немене? неше? қайсы? қанша? қандай? қайда? қайтті? есімдіктері құрайды. Мысалы, Әйел деп бөлектей беретіндері несі екен? (Б.Майлин).

Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі:

жекеше: көпше: жекеше: көпше:

І жақ	Кімім?	Кіміміз?	Нем?	Неміз?
ІІ жақ	Кімің? Кіміңіз?	Кімдерің? Кімдеріңіз?	Нең? Неңіз?	Недерің? Недеріңіз?
ІІІ жақ	Кімі?	Кімдері?	Несі?	Нелері?
	жекеше:	көпше:	жекеше:	көпше:
І жақ	Қайсым?	Қайсымыз?	Нешеуім?	Нешеуіміз?
ІІ жақ	Қайсың? Кайсыңыз?	Қайсыларың? Қайсыларыңыз?	Нешеуің? Нешеуіңіз?	Нешеулерің? Нешеулеріңіз?
ІІІ жақ	Қайсысы?	Қайсысы? Қайсылары?	Нешеуі?	Нешеуі?

Жіктелетін сұрау есімдіктеріне кім? не? қандай? қалай? қанша? нешінші? қайсы? қайтеді? қайда? есімдіктері жатады. Мысалы, -Ой, Злиха деймін, қайдасың? (Б.Майлин). «Апырау, қайтем? Қалай құтқарам?!»-деп, Шермек тістеніп, бұлдырлаған ойын бір жерге жиып қорыта алмай бірсыпыра уақыт жатты (Бұл да). Қайтесің, қатын, біттік!-деп, Сейпен солқылдап жылап жіберді (Бұл да).

Кім? не? қайсы? неше? нешеу? қанша? немене? қалай? қандай? қайтеді? есімдіктері септеледі. Мәселен, -Шаражан, не деп кетті ағаң? Атаң неге ренжіді?- деді (Ш.Жиенқұлова). Мен неден аздым? (Б.Майлин). –Қайным-ау, нені жаздыр дейсіңдер? -Бұл кімнің суреті?-деп сұрасаң: -Бұл Бекберген отағасының суреті ғой-дейді (Б.Майлин). Алынған сөйлемдегі есімдіктер ілік, барыс, табыс, шығыс септіктерінің қосымшасын қабылдап тұр.