Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Kazirgi_kazak_tili_KazUPU.doc
Скачиваний:
0
Добавлен:
01.07.2025
Размер:
3.59 Mб
Скачать

II блок синоним

Синонимдер деп ұғымы бір-біріне өте жақын бірақ тұлғасы жағынан басқа-басқа сөздерді айтамыз. Тіліміздің байлығы синонимдердің көптігімен анықталады, яғни синонимдер арқылы танылады. Синоним болу үшін ең алдымен олар бір ғана ұғымды білдіруі керек; тұлғалары жағынан бір-біріне ұқсамауы және бір ғана сөз табына қатысты болуы шарт. Мысалы: Ақындардың адалдығын- даналықтың даналығы деп білем (Ғ.Мүсірепов). Меніңше, данышпандықтың ең бірінші белгісі – адамның өзін-өзі тани білуі дер едім (С.Бақбергенов). Тезек теріп, күл шығарып жүрген сенен не кемеңгерлік шығушы еді (Ә.Хасенов). Осы мысалдарда даналық, данышпандық, кемеңгерлік деген сөздер алдыңғы 3 шартты орындап тұр, яғни олар біріншіден, ақыл-білімнен жұртқа танылған ұлы адам деген бір ғана ұғымды білдіреді, екіншіден дыбысталуы, яғни тұлғалары бір-біріне ұқсамайды, үшіншіден, олардың бәрі де зат есім сөз табына қатысты.

Синонимдер мағыналары жақын сөздер дегеннен мағыналары тепе-тең болуы керек деген түсінік тумауы керек. Сөз бен сөздің мағыналық байланысы жанама, тікелей түрде де бола береді. Мысалы: өлу, қайту, үзілу, өту, кету сияқты синонимдер. Бірақ мағыналық жақындығына қарай екі жікке бөліп қарауға болады: а) адамға қатысты синонимдер (өлу, қайту, үзілу, өту, кету); ә) жан-жануарларға байланысты айтылатын синонимдер (өлу).

Міне, жұмсалымға, қолданысқа келгенде синонимдік қатардағы сөздер қолданыс аясы, мағыналық реңкі жағынан өзгешеленеді.

Синонимдерге тән өзіндік белгілер

Синонимдерге тән өзіндік белгілері болады.

  1. Мағыналық реңктер. Бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің бір-бірінен сәл айырмашылықтары болады. Мысалы: ауыр-зілмауыр сөздері өзара синонимдік қатар құрағанымен, ауырға қарағанда зілмауырдың мағыналық салмағы күшті. Енді бір ретте біреуінің мағынасы екіншісінен сәл кең, я тар болуы мүмкін. Мысалы: ұстаз-мұғалім сөздерінің мағыналары өзара ұқсас болғанымен, ұстаз сөзінің мағынасы мұғалімге қарағанда кең.

Синонимдер бір-бірінен сөз тудыру қабілеті жағынан да бір-бірінен ерекшеленеді: жол мен сапар сияқты мәндес сөздердің жол деген сыңары сөз тудыруға қабілетті (жолдас, жолаушы, жолақ т.б.), ал сапар сыңары сөз тудыруға қабілетсіз.

  1. Стильдік реңктер. Сөздердің стильдік реңктері әртүрлі функционалдық стильде қолданылумен тығыз байланысты. Сөздердің жалпы стильдік мәнін мынадай түрлерге бөлуге болады: көтеріңкі түрдегі реңктер (мерекелеу- тойлау, азамат-жігіт, бойжеткен-қыз); сый-құрмет көрсетудегі сыйластықты білдіретін реңктер (ақсақал-қария, азамат-мырза); дөрекілік мәндегі реңктер (ақымақ-маубас, ақсақ-шойнақ), поэтикалық реңктер (асқар-биік; керемет-жақсы); кекесін, мысқыл түріндегі реңктер (еліру- желпілдеу, қораздану-қоқилану); кеміту мәніндегі реңктер (адам-тірі жан; еркек-бөрік киген).

Сөз қолданысындағы реңктер. Мәндес сөздердің бірінің тіркесіндегі сөзбен екінші сыңары да тіркесе бермейді. Мыс: көз, жанар деген мәндес сөздер көру мүшесі деген мағынада жұмсалғанымен қойдың көзі деп айтылады да, қойдың жанары деп айтылмайды. Ендеше сөз қолданысындағы осындай реңктер тіпті абсолют теңдікте тұрған синонимдердің өзінде қатты байқалады. Сол сияқты синонимдер қолданылу жиілігі жағынан да өзгешеленеді. Мысалы, билік, қожалық, әкімдік деген мәндес сөздердің ішінде билік деген көбірек айтылады.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]