Іі блок Сын есімнің морфологиялық құрылымы

Сын есімдер морфемалық құрамдарына қарай негізгі және туынды сын есім (Ғ.Мұсабаев), жалаң сын есімдер және күрделі сын есімдер (А.Ысқақов), тұлғасына қарай-негізгі және туынды, құрылысына қарай дара және күрделі(Ж.Шәкенов), негізгі түбір, туынды түбір, біріккен, қосарлы, тіркесті сын есімдер (С.Исаев) болып бөлініп жүр. “Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” бағдарламасында(2004) А.Ысқақов үлгісі бойынша сын есімдер құрылымына қарай жалаң (негізгі, туынды түбір) және күрделі болып бөлінген. Біз осы бағдарламаны басшылыққа алдық.

Жалаң сын есімдер

Морфемдік құрылымына қарай жалаң деп есептелетін сын есімдер өз ішінде негізгі және туынды болып бөлінеді.

Негізгі сын есімдер бөлшектеуге келмейтін бір түбір морфе-мадан тұратын сөздер. Мысалы, үлкен, биік, тар, кең секілді сын есімдер- одан әрі морфемаларға бөлшектенбейтін түбір сөздер есебінде қабылданып, ежелден келе жатқан негізгі сын есімдер (63, 179). Алайда сын есімдерді осылайша жіктеудің шартты нәрсе екенін, олардың құрамында да тарихи—этимологиялық тұрғыдан туынды түбір болатын, негізгі түбірі қосымшаларымен арасы ажырамастай кіріп кеткендері де кездесетіндігі оқулықтарда айтылып жүр. Мысалы, тұнық, сұйық, жазық секілді сын есімдер бастапқы тұн, сұйы, жаз етістіктерінен жасалған.

Жалаң сын есімдердің көпшілігі “түбірлер мен жұрнақтарға мүшеленетін туынды сөздер есебінде қабылданып, белгілі қосымшалар арқылы жасалған туынды сын есімдер (63, 179).” Мысалы, әдепті, байыпты, сөзшең, ұғымтал, жеңілтек, жинақы, сенгіш, ширақ т.б. секілді сын есімдер түбірге жұрнақтар(-ті,-ты,-шең,-тал,-тек,-қы,-гіш,-қ) жалғану арқылы жасалған.

Күрделі сын есімдер

Тіліміздегі заттың белгісін білдіретін сын есімдер үнемі не-гізгі, туынды түбір бола бермейді, кейде олар екі немесе одан да көп сөзден құралып, сындық белгіні білдіреді.Мысалы,шұнақ қызыл (аяз), бұлаң түлкі (мінез) ,қызыл ала (көйлек), кедір-бұдыр (жер) т.б. Осындай екі не одан да көп сөздерден құралып, бір сындық ұғымды, белгіні білдіретін сын есімдер күрделі сындар болатындығы ғылымда дәлелденген жағдай. “Күрделі сын есімдер”деген атау ғалымдар А.Ысқақов пен К.Ахановтың авторлығымен шыққан мектеп грамматикасынан (1952) бастап айналымға түсіп,содан бері оқулықтарда қолданылып келеді. Күрделі сындарға тән ерекшелік ол қаншама сыңарлардан құрылса да,бір белгіні білдіретін бір сөз, бір лексема болып саналады, бір сөздің қызметін атқарады, сөйлемде бір сұраққа жауап береді, сөйлемнің бір мүшесі болады. Мысалы, Байжандар келгенде қызыл көк ат ерттеулі тұр ед і(Ғ.Мүсірепов). Есболаттан жалғыз көзді, ұзын селдір қара сақалды, жал тұмсық, жар қабақ, ер жүзді Оразбай отыр (М.Әуезов). Осы сөйлемдердегі қызыл көк, жалғыз көзді, ұзын селдір қара сақалды, жал тұмсық, жар қабақ, ер жүзді деген күрделі сын есімдер ат, Оразбай деген зат есімдерді анықтап, сөйлемнің анықтауыш мүшесі болып тұр.

Оның үстіне “күрделі сындар біртұтас сөз болғандықтан, олардың құрамындағы сыңарлардың орны тұрақты және олардың орнын ауыстыруға болмайды(41, 141),”яғни күрделі сындардың мағыналары сыңарларының белгілі бір тәртіпте тұруы арқылы жасалады. Мысалы, ұзын бойлы адам, қалың қамысты көл дегендегі күрделі сын есімдердің орнын ауыстырып, бойлы ұзын адам, қамысты қалың көл деуге болмайды.

А.Ысқақов “күрделі сын есімдер негізгі сындардан да, туынды сындардан да, олардың өзді-өзінің де, өзге сөздермен де тіркесуі, қайталануы, қосарлануы, әредік бірігуі арқылы жасалып, бір бүтін күрделі тұлға ретінде қызмет етеді(63, 190),”-дей келіп, күрделі сын-дардың тілдегі жасалуының бірнеше үлгісін (моделін берген)

Солардың негізгілері мынадай:

• сапалық (негізгі) сын есімдер бірімен-бірі тіркеседі. Бұл топқа қара ала, сары ала, торы ала, шұбар ала, қызыл ала деген үлгі бойынша жасалатын, демек алғашқы компоненті ауысып, соңғы компоненті өзгермей тіркесетін сындар да, қара көк, қара кер деген үлгі бойынша, демек алғашқы компоненті ауыспай, соңғы компоненті ауысып жасалатын екі компонентті күрделі сындар да, ал қара көк, ал қара кер тәрізді үш компонентті күрделі сын есімдер де жатады.

• бірыңғай я негізгі (сапалық), я туынды (қатыстық) сындар не қайталанады, не қосарланады. Мысалы, кішкене-кішкене, аппақ-аппақ, үлкенді- кішілі т.б.

• негізгі сын мен -лы(-лі) формалы туынды сын есім тіркеседі. Мысалы, кең маңдайлы, қызыл шырайлы т.б.

• зат есім, сан есім, есімдік, есімше формалар мен -лы(-лі) формалы туынды сын есім тіркеседі. Мысалы, алтын баулы, төрт бұрышты, түк пайдасыз іс, қажымас қажырлы т.б. (63, 190).

Н.Оралбай оқулығында да күрделі сындар 1) біріккен, 2) қосарланған, 3) тіркескен күрделі сындар деп бөлініп, біріккен күрделі сындардың онша көп емес екендігі, оларға көнетоз, көнтері, тілалғыш, есерсоқ, біртоға, алаңғасар, аласабыр, бұратана, кемтар, кертартпа, қонақжай, жарымжан, балажан, қарапайым, кеудемсоқ, ішқұста (ашу), етжеңді, кірпияз, можантопай, етекбасты (мінез) секілді сөздер жататындығы көрсетілген(41, 142).

Сонымен бірге екі және үш құрамды күрделі сындардың жасалу үлгілері жүйелі түрде берілген. Екі құрамды күрделі сындардың жасалу үлгілері:

1.Сапа сыны+сапа сыны(қызыл ала, қара көк т.б.)

2.Қатыстық сын+сапа сыны (сыбызғыдай нәзік т.б.)

3.Зат есім+қатыстық сын (күміс қоңыраулы т.б.)

4.Қатыстық сын+ қатыстық сын (сәнді киімді т.б.)

5.Сан есім+қатыстық сын (сегіз қанатты т.б.)

6.Етістік+қатыстық сын (піскен алмадай т.б.)

Үш құрамды күрделі сындардың жасалуы

1.дара сын+күрделі сын (сұлу жіңішке белді т.б.)

2.күрделі сын+дара сын (қызыл ала көйлекті т.б.)

Осы үлгілерден тіркесті күрделі сындардың тілде өте жиі қолданылатындығын байқауға болады. Бірақ бұл сын есімдердің өзіне тән ерекшеліктері соңғы кезде ғана зерттеу нысаны ретінде жан- жақты қарастырылды. Г.Мамаеваның «Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесті күрделі сын есім сөздер« деген диссертациялық еңбегінде тіркесті күрделі сындардың мағына тұтастығы мен оның күрделі ұғымды білдіретіндігі, олардың құрамы анықталып, сапалық сыны мен қатыстық сынның негізінде жасалған тіркесті күрделі сындардың ерекшеліктері жан- жақты сипатталған (38) .

Сондай- ақ Г. Сыздықова өз зерттеуінде қосарлану тәсілімен жасалған қатыстық сын есімдердің күрделі түрлерін жасалу жолына және семантикалық сипатына қарай былай топтастырған:

Жасалу жолына қарай: 1. Бірыңғай аффикстер арқылы жасалған қатыстық сын есімдердің қайталануы; көлемді- көлемді, бармақтай- бармақтай т.с.с. 2. Бірыңғай аффикстер арқылы жасалған қатыстық сын есімдердің қосарлануы; ащылы- тұщылы, әлді- малды т.с.с. Әр түрлі аффикстер арқылы жасалған қатыстық сын есімдердің қосарлануы: сулы- сусыз, ғылыми- әдістемелік, т.с.с. 1. Семантикалық сипатына қарай: 1. Өзара мәндес қатыстық сын есімдер: даусыз- талассыз, күшті- қуатты, т.с.с. 2. Ұштас мәндес қатыстық сын есімдер: ерлі- зайыпты, аталы- бабалы, т.с.с. 3. Қарама- қарсы мәндес қатыстық сын есімдер: ашпалы- жаппалы, ұзынды- қысқалы, т.с.с. 4. Бір сыңары мағыналы, бір сыңары мағынасыз қатыстық сын есімдер: үйлі- баранды, қоралы- қопсылы, т.с.с. 5. Болымды- болымсыз мағыналы қатыстық сын есімдер: таулы- тассыз, сулы- сусыз, т.с.с. (49, 11).

Сөйтіп күрделі сындар ең кемі екі сөзден құралып, ішкі құрамы түрліше үлгіде жасалады.