Ілік септік

Ілік септіктің өзіне тән қоcымшалары бар (-ның,-нің,-дың,-дің,-тың,-тің) және бұл қосымшалар сөздерге үндестік заңы бойынша жалғанады. Мысалы,оқушының, інінің, айдың, желдің, жапырақтың, теректің т.б.

Ілік септік қосымшалы да, қосымшасыз да тұлғада қолданылады. «Оның солайша я ашық, я жасырын қолданылғандағы мағыналары, әрине, дәл бірдей емес, өзара айырмашылық болады. (65, 64)ң Шындығында да бір септіктің екі тұлғасының тілде қатарынан қолданылуы олардың арасындағы белгілі айырмашылыққа байланысты. Өйткені олардың мағынасы мен жұмсалу орындарында, атқаратын қызметінде ешқандай ерекшелік болмаса, бұлардың екеуі бірдей тілде сақталмас еді. Әрине бұл екі тұлғаның екеуі де бір септік тұлғасы болғандықтан, олардың мағынасы мүлдем басқа болуы да мүмкін емес. Сонымен бірге бұл екі тұлғаның екеуі де алғашқы бір мағынадан тараған. Ілік септіктің алғашқы мағынасы тәуелдік категориясымен байланысты қалыптасқан. Анығырақ айтқанда, ілік септік алғаш меншікті заттың иесін білдірген. Көне жазба ескерткіштер тілін зерттеген ғалымдар (Батманов Н.А, Каримов К, Құрышжанов Ә, Томанов М, Ағманов Е, Мамедов Ю.К, Айдаров Ғ.т.б.) ілік септіктің бұл мағынасын үнемі көрсетіп отырған.

Міне, сол көне замандардан бері қарай қолданылып келе жатқан ілік септіктің екі формасының мағынасы сол бір қалыпта сақталуы мүмкін емес. Ілік септіктің мағынасы да дамуға түскен. Осының нәтижесінде қазіргі ілік септіктің мағынасы өте дамыған.

Ілік септік жалғаулары сөзге жалғанғанда грамматикалық меншіктілікті (иелікті) білдіруі-оның негізгі мағынасы. Мысалы, Мырза аттан түспей, Жаяу Мұсаның үйіне шабарманын жұмсапты (М. Сәрсекеев).

Қазақ тілі грамматикаларында көрсетіліп жүргендей, ілік септіктің бұдан басқа да мағыналары бар:

- ілік септіктегі сөз адамдар арасындағы туыстық жақындықты, қарым-қатынасты білдіреді. Мысалы, Мен сол Хакімнің ағасымын (Х. Есенжанов). Жыршы білгенін інісінің жолдасынан жасырмады (сонда).

• заттар арасындағы органикалық, табиғи байланысты білдіреді. Мысалы, Жусанның жапырағы өте ұсақ, жалбыздың жапырағы үлкендеу (оқулықта).

• заттың, нәрсенің бөлшегі неге тән екендігін білдіреді. Мысалы,

Сары май, құрт, бәтір нан иісі Айғыздың мұрнын жарып жібере жаздады (Қ. Исабеков). Әбдіжан дән риза болған қалыппен қарттың қолын алып хош айтты (С. Бегалин).

- заттардың, құбылыстардың, абстракциялы ұғымдардың арасындағы әр түрлі тәуелділік қарым-қатынасты білдіреді. Мысалы, Біреуді ден қойып тыңдай білу- әдептіліктің белгісі.

- ілік жалғаулы зат есім кейбір қимыл есімдерімен тәуелділік байланыста айтылғанда, логикалық субъектіні білдіреді. Мысалы, Өзен жақтан балалардың шуылы естіледі (М. Мақатаев).

• белгілі бір қасиеттің, сапаның кімге, неменеге тән екендігін білдіреді. Мысалы, Назым достарының ұйымшылдығын қызыға әңгімеледі.

• субстантивтенген сын есім арқылы көрсетіп, сапаның, белгінің не нәрсеге тән екендігін білдіреді. Мысалы, Өзімізге қарасты ағайынның үлкендері де келген (Н. Ғабдуллин).

• заттың белгілі бір қасиетінің артықшылығына немесе төмендігіне қарай заттардың өзге тобынан даралап, оқшаулап көрсетеді. Мысалы, Ақбөбек көріктінің көріктісі еді.

Міне, бұдан ілік септіктің қосымшалы тұлғасы меншікті заттың иесін де білдіреді және басқа да түрлі қатыстық мағыналар да қолданылатындығын байқауға болады.

Ілік септіктің жоғарыда айтылғандай, қосымшасыз да қолданылатын кездері бар. Мысалы, Тәңірберген ат тізгінін қарыстырып ұстап алған (Ә. Нұрпейісов). От лебінен ери бастаған қар төбеден мөлт-мөлт етеді (Ғ. Мүсірепов). Жағалай жиі орнатылған жеміс бақшасы бар (С. Шаймерденов).

Осы мысалдардағы ат тізгіні, от лебі, жеміс бақшасы-изафеттік құрылыстағы тіркестер.Бұл тіркестердің алғашқы компоненттері ілік септіктің қосымшасыз формасында тұр. Олардың ілік септікте тұрғанын оларға тіркескен тәуелдік жалғауының 3-жағында тұрған сөз көрсетеді, өйткені тәуелдік жалғаулы сөз қашан да ілік жалғаулы сөзбен тіркеседі. Сондықтан бұл екі формадағы сөз біріне-бірі көрсеткіш бола алады.

Изафеттік құрылыстағы тіркестердің бірінші компонентінің ілік септікте тұрғаны басқаша да дәлелденеді. Ол үшін осы тіркестерді ілік септіктің қосымшалы формасымен ауыстыруға болады:аттың тізгіні, оттың лебі, жемістің бақшасы. Осылайша бұл мысалдардағы сөздердің ілік септіктің қосымшасыз формасында тұрғанын анық байқалады.

Енді осы ілік септіктің қосымшасыз формасындағы сөздердің қандай мағына беріп тұрғанына көңіл бөлейік. Алдымен бұл изафеттік құрылыстағы тіркестердің ешқайсысы бір заттың екінші затқа меншіктілігін білдірмейді, яғни мұнда меншіктілік қатыс мүлдем жоқ. Бұл тіркестерде тек қана аттың тізгінге, оттың лепке, жемістің бақшаға қатысы ғана берілген. Объективті өмірдегі бір-бірімен тығыз байланысты заттардың қатысы көрсетілген, ол-ат пен тізгін, от пен леп, жеміс пен бақша. Осы байланыс ілік септіктің қосымшасыз тұлғасы мен тәуелдік тұлға арқылы беріліп тұр.

Сөйтіп, бұл мысалдарда меншіктілік, тәуелділік қарым-қатынас емес, заттардың бір-біріне жалпы қатысы ретіндегі абстракт мағына бар.

Объективті өмірдегі заттардың бірімен бірінің қатысы, байланысы сан алуан. Мысалы, Осы арада бұлар күн ыстығы қайтқанша болды (Ә. Нұрпейісов). Ой мешеулігінен қамданбасқа сабыр жетпейді (Ғ. Мүсірепов).

Осы мысалдардағы зат пен оның белгісі, абстракт зат пен оның белгісі арасындағы байланыс изафеттік құрылыс арқылы берілген. Бұл тіркестерде тәуелділік, меншіктілік ұғым жоқ, тек қана зат пен оның белгісінің арасындағы қатынас көрсетілген. Олай болса, ілік септіктің қосымшасыз формасы негізінен қатыстық мағыналарды білдіреді. Енді солардың негізгілеріне тоқталайық:

• объективті өмірдегі зат пен заттың арасындағы табиғи қарым-қатынасты ілік септіктің қосымшасыз формасы білдіреді. Мысалы, балық майы, ат тұяғы, ешкі түбіті, марал мүйізі, сиыр сүті, лақ терісі т.б.

• осы топқа бір заттан тараған екінші заттың алғашқыға қатысы да ілік септіктің қосымшасыз формасы арқылы беріледі. Мысалы, күн нұры, найзағай оты, от лебі, таң жарығы, түн самалы, таң салқыны, кеш қараңғылығы, найзағай оты т.б.

• мал, хайуанаттар мен төлдер арасындағы қатыс, байланыс та ілік септіктің қосымшасыз формасы арқылы беріледі. Мысалы, ешкі лағы, ит күшігі, қой қозысы, қаз балапаны, қоян көжегі т.б.

• мекеме мен қызметкер арасындағы қатысты да білдіреді. Мысалы, поезд бастығы, мұнай инженері,құрылыс жұмысшысы, мектеп мұғалімі, смена бастығы, фирма директоры т.б.

• заттың мекеніне немесе, керісінше мекеннің затқа қатысын да білдіреді. Мысалы, гүл алаңы, балықшылар аулы, студенттер жатақханасы, театр үйі, мал қорасы, су қоймасы т.б.

• бір заттың атымен екінші заттың аталуынан пайда болған заттардың арасындағы қатысты білдіреді. Мысалы, Жамбыл музейі, Абай көшесі, Каспий теңізі, Арал теңізі, Балқаш көлі т.б.

• заттың мезгілге қатысы да ілік септіктің қосымшасыз тұлғасы арқылы беріледі. Мысалы, көктем кезі, түс уақытында, қыс мезгілінде, жыл аяғы, жұмыс аяғы т.б.

• өмірде әр заттың түрлі қимыл-әрекетке түсуі заңды. Заттың қимыл-әрекетінің бірсыпырасы оның белгісі ретінде затпен қарым-қатынасқа түседі. Осы байланыс тілде изафеттік құрылыстағы тіркес арқылы беріледі. Мұндай тіркесте ілік септігінің қосымшасыз тұлғасы қимыл-әрекеттің қай затқа қатысты екенін көрсетеді. Мысалы, Абайға бұл әңгімеден әрі тағы бір әңгіме жатқаны ап-анық көрінді (М. Әуезов). Ауға тәуір балық түсетініне сенімі мол (Ә. Нұрпейісов).

Сонымен, ілік септіктің қосымшасыз тұлғасы білдіретін қатыстық мағыналардың бастылары осылар.

Ілік септіктің қосымшалы, қосымшасыз тұлғада қолданылуының өзіндік себептері бар. Проф. М. Балақаев ілік септіктің қосымшалы формасы тәуелденулі заттың қай затқа, кімге меншікті екенін әдейілеп, арнап көрсету керек болғанда ғана қолданылады, ал бұл мағына болмаса, изафеттік құрамдағы сөздердің бірі екіншісіне заттық сапа ретінде жұмсалса, онда ілік септіктің жалғаусыз формасы қолданылады деп санайды (10, 39)

М. Балақаев ілік септіктің қосымшалы, қосымшасыз формаларының мағынасын меншіктілік және қатыстық мағынамен ғана байланыстырып қоймайды. Сонымен бірге меншіктілік мәнге ерекше көңіл болу, меншікті заттың иесін баса көрсету іліктің қосымшалы формасына қатысты деп санайды.

Міне, бұл пікірге ерекше мән беру керек. Тіл материалдары да осы пікірді растайды. Меншіктілік мағынаны білдіретін изафеттік құрылыстағы сөздер тіркесінде- ол меншіктілік мәннің жалпыланған түрі және оның шын мәніндегі бір заттың екінші затқа меншіктілігін, тәуелділігін көрсетуге арналған түрі бар. Басқаша айтқанда, жалпы алғанда, меншіктілік мәнге жататын изафеттік құрылыстағы тіркестердің өзі іштей біркелкі емес. Осымен байланысты мұнда ілік септіктің қосымшалы, қосымшасыз формасының қолданылуында да айырма бар. Осы ерекшелікті М. Балақаев дұрыс аңғарған. Мысалы: Ішкен мен жегенге мәз боп, мойны-басы былқылдап, ақылдан да, өнерден де кенде жүрген бай баласы аз ба? Үштен, төрттен, бес-алтыдан шоғырланған ел кісілері, қала халқы (М.Әуезов).

Бұл мысалдарда бай баласы, ел кісілері, қала халқы деген изафеттік құрылыстағы тіркестерде меншіктілік мән түрлі дәрежеде. Осылардың ішінен бай баласы дегенде меншіктілік мән күштірек сияқты болып көрінеді. Бірақ, шын мәнінде, бұл дұрыс емес. Себебі, мұнда белгілі бір байдың өзіне тән баласы туралы сөз болып отырған жоқ. Мұнда меншіктілік мағына емес, қатыстық мағына басым. Сондықтан да осындай фактілерді М. Балақаев ілік септіктің қосымшасыз формасының заттық сапа ретінде жұмсалуы деп таныған. Бірақ бұл сапа дегеннен гөрі қатыстық мағына дегенге сәйкес келеді.

Айтылған пікірдің ақиқаттығына көз жеткізу үшін осы мысалды нағыз меншіктілік мәнде алып қарайық. Мысалы: Хасен-Жұман байдың баласы. Бұл сөйлемде жоғарыдағы изафеттік құрылыстағы сөздер енді ілік септіктің қосымшалы формасында қолданылып тұр. Яғни бұл мысалдағы әңгіме бір заттың екінші затқа тәуелділігі туралы айтылып және бұл мағынаға ерекше мән берілген, өйткені сөйлемнің жалпы мағынасы сол мағынаны білдіруге арналған. Сондықтан да мұнда ілік септіктің қосымшалы формасы қолданылған.

Ілік септіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметі-анықтауыш болуы. Мысалы, Исатайдың ақырған даусы естіліп, ол бастаған қалың қол көрінгенде, жау қаша жөнелді (Қ.Жұмалиев). Жаңадан жасалатын бұйымдарды да Абайдың ұнататын өрнек-бояуларымен көркемдеуді ескерді (К. Оразалин).