Зат есімнің тәуелдік категориясы

Зат есімнің тәуелдік категориясы –түркі тілдерінің ерекшелігін білдіретін категория, өйткені”грамматикалық категорияларда универсальды грамматиканың жалпы категориялары емес, туыстас тілдердің тобының немесе жеке тілдердің грамматикалық құрылысының басты ерекшеліктері көрінеді (1, 141)”.Сондықтан түркі тілдерінде соның ішінде қазақ тілінде дербес категория болып табылатын тәуелдік категориясы орыс тілінде жоқ. Бірақ орыс тілінде тәуелдік мағына бар,ол лексикалық тәсіл арқылы беріледі (мой,твой,т.б.).

Түркі тілдерінің ерекшелігі болып табылатын тәуелдік категориясы –бір заттың екінші затқа меншіктілігін білдіретін категория.Нақтырақ айтқанда,тәуелденіп тұрған зат есімнен әрі біреудің иелігіне жататын сол заттың өзі, әрі оны иемденуші адам-мұның екеуі де қоса ұғынылады(31, 55)”немесе” иеленуші үш жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория (63, 48)”.

Тәуелдік категориясының мағынасы тәуелдік жалғаулары арқылы беріледі, яғни тәуелдік жалғауы грамматикалық мағынасы жағынан ең алдымен тәуелдік мағынаны, екіншіден, сол тәуелдік мағынаны белгілі жаққа байланысты жекеше, көпше түрде білдіреді:

1-жақ : -ым, -ім, -м -ымыз, -іміз,-мыз, -міз

(кітаб-ым, іні-м) (кітаб-ымыз, іні-міз)

2-жақ : анайы-ың, -ің,-ң (-лар,-дар, -тар)-ың

(кітаб-ың, іні-ң) (-лер,-дер, -тер)-ің

сыпайы-ыңыз, -іңіз, (кітаптар-ың,інілер-ің)

-ңыз,-ңіз. (-лар,-дар,-тар)-ыңыз

(-лер,-дер,-тер)-іңіз

(кітаб-ыңыз,іні-ңіз) (кітаптар-ыңыз,інілер-іңіз)

3-жақ : -ы,-і,-сы,-сі (-лар,-дар, -тар)-ы

(-лер,-дер,-тер)-і

(кітаб-ы, іні-сі) (кітаптар-ы, інілер-і)

Сонымен бірге тілімізде тәуелдеудің оңаша және ортақ түрі қалыптасқан. Бұл-“тәуелденетін заттың (заттардың) бір я бірнеше затқа ,адамға тән екенін білдірумен байланысты (31, 71)”. Егер бір я бірнеше зат бір адамға (затқа) меншікті болса, тәуелдіктің бұл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады.Мысалы, менің дәптерім, дәптерлерім.

Жекеше Көпше

менің жиен-ім, дәптер-ім жиен-дер-ім, дәптер-лер-ім

сенің жиен-ің, дәптер-ің жиен-дер-ің, дәптер-лер-ің

сіздің жиен-іңіз,дәптер-іңіз жиен-дер-іңіз, дәптер-лер-іңіз

оның жиен-і, дәптер-і жиен-дер-і,дәптер-лер-і

Егер бір я бірнеше зат біреу емес, бірнеше адамға (затқа) меншікті болса, тәуелдіктің бұл түрі ортақ тәуелдеу деп аталады. Мысалы: біздің дәптеріміз,дәптерлеріміз.

Жекеше Көпше

біздің жиен-іміз, дәптер-іміз жиен-дер-іміз, дәптер-лер-

іміз

сендердің жиен-дер-ің, жиен-дер-ің,дәптер-лер-ің

дәптер-лер-ің

сіздердің жиен-дер-іңіз, жиен-дер-іңіз, дәптер-лер-

іңіз

дәптер-лер-іңіз.

олардың жиен-дер-і, дәптер-лер-і. жиен-дер-і, дәптер-лер-і.

Тәуелдік жалғаулы сөз сөйлемде үнемі ілік септіктегі сөзбен тіркесте қолданылады. Мысалы, ауылдың баласы, университеттің студенті,аттың тұяғы ,теңіздің балығы т.б. Осы тіркестердегі сөздер “жай ғана тіркесе салмаған,бір-біріне ілгешектене байланысқан(21, 53)”, яғни ауылдың, университеттің, аттың, теңіздің деген ілік септіктегі сөздер өздерінен кейінгі сөздердің тәуелдік жалғауында тұруын талап етсе, ал тәуелдік жалғаулы сөз өзінің алдындағы сөздің ілік септікте тұруын керек етеді.Сөздердің осылайша,яғни бірінші сыңары ілік септік жалғауда, екінші сыңары тәуелдік жалғауда келіп,байланысуы ғылымда матасу (21, 61) деп аталады.

Сонымен бірге, мұндай тіркестердегі яғни, матаса байланысқан сөздердің кейде біреуінің қосымшасы түсіп қалып қолданылуы да тілімізде кездеседі.Мысалы, ат жүйрігі, пеш оты, кітап мұқабасы, ауыл маңы т.б. Бұл тіркестерде ілік септік жалғаулары түсіп қалған ,бірақ оны тілдегі заңдылық бойынша -тәуелдік жалғауы тұрған жерде ілік септігі жалғауы болатындығы арқылы дәлелдеуге болады. Ал кейде керісінше , сөзде тәуелдік жалғауы түсіп қалады. Мысалы, біздің көше, сіздің ауыл, өзіміздің шәкірттер т.б. Осы тіркестер толық айтылғанда біздің көшеміз, сіздің аулыңыз, өзіміздің шәкірттеріміз болуы тиіс еді. Бұл мысалдарда біз,сіз, өз есімдіктері ілік септік жалғауында келген де, тәуелдік жалғауда айтылуға тиісті сөздер қосымшасыз тұлғада тұр. Мұндай құбылыстың тілдік қолданыста кездесетіндігін М.Балақаевтың мына пікірінен көруге болады: “… біз , сіз, деген екі есімдік ілік жалғауында айтылғанда, олармен байланысты тәуелдік жалғауында айтылуға тиісті сөздер жалғаусыз да жұмсалады, мысалы: біздің еліміз-біздің ел, сіздің балаңыз-сіздің бала (21, 13)”.

Ғылыми еңбектерде көрсетіліп жүргендей, “тәуелдік жалғаудың 3-жағында түсіп қалуы тек ауыз әдебиеті нұсқаларында, жырларда, жыраулар шығармаларында кездесіп қалады: Базарбайдың Төлеген (Төлегені емес) Қобыландының Тайбурыл (Тайбурыл-ы емес), 3-жақ тәуелдік жалғау тұлғасының түсіп қалып қолданылуы орта ғасырлық жазба нұсқалар тілінде де (М. Қашғаридың сөздігінде, Ю.Баласағұнның “Құтадғу білік” дастанында) кимниң иш, кимниң тавар түрінде кездесіп отырады (21, 66)”.

Ілік пен тәуелдік жалғаулы сөздер тіркесіндегі екінші компоненттің, яғни 3-жақтағы тәуелдіктің көрсеткішінің түсіріліп қолданылуы көне құбылыс екендігін акад. Р.Сыздықованың мына пікірінен де көруге болады. «Бұл, сірә, о баста тек өлең синтаксисіне ғана байланысты қалыптасқан конструкция болар деген пікір бар және ХІ ғасыр ескерткіштерінен (М.Қашқари материалдарынан) бастап,қырғыз эпосы Манаста кездесетіндігіне қарағанда, жалпы түркі тілдеріне тән көне құбылыс екендігі байқалады (50, 65)ң.

Тәуелдік жалғауларының қолданыста түсіп қалуы тілдегі ықшамдау тәсілінің бір түрі болып табылады. Мұны соңғы кездегі зерттеулер де дәлелдейді. Мысалы, Г. Қондыбаеваның зерттеуінде тілдегі грамматикалық категориялардың көрсеткіштері саналатын жалғаулардың қолданыста ықшамдалу заңдылығының әсеріне, ықпалына ұшырауы қарастырылған. Автор өз еңбегінде қазақ тіліндегі жалғаулардың ықшамдалып қолданылатындығын және әр жалғаудың түсіріліп қолданылуының өзіндік орны мен қызметін сипаттай келіп, тәуелдік жалғауының түсіріліп қолданылуының мынадай ерекшеліктерін түйіндеген:

-тәуелдік жалғауының стильдік мақсатта түсіріліп қолданылуы-тілдегі дағдылы құбылыстардың бірі. Әсіресе,сіздің, біздің сияқты ілік жалғаулы есімдіктермен тіркескен сөздердегі тәуелдік жалғауының көрсеткіштері түсірілуге бейім саналады;

-тәуелдік жалғауының бірыңғай мүшелердің тек соңғысына жалғануы да стильдік мақсаттағы тілдік нормалардың қатарына жатады(37, 113)”.

Олай болса, матаса байланысқан тіркестердегі тәуелдік жалғауының түсіріліп қолданылуы ерте кезден күні бүгінге дейін кездесетін, әрі белгілі бір мақсатта қолданылатын тілдік құбылыс екендігі анық.

Тәуелдік жалғауы тек қана меншіліктілікті білдіріп қоймайды.Мысалы, ананың құшағы, ауылдың ақсақалы, малдың ізі секілді тіркестерде нақты меншіктілік мағына жоқ, өйткені бұл тіркестер жалпы ананың құшағы, жалпы ауылдың ақсақалы, жалпы малдың ізі деген ұғымды беріп тұр. Сондықтан бұл тіркестерден нақты қай ананың құшағы, қай ауылдың ақсақалы, қай малдың ізі екендігін білу қиын. Осымен байланысты ғалымдар “тәуелдік жалғау меншікті білдіреді” деген ұғым- аса кең грамматикалық ұғым, ақиқат меншіктілік жайындағы ұғым сол кең грамматикалық ұғымның тек әредікте ғана кездесетін бір көрінісі ғана (63, 55)”, - деген пікір айтады. Шынында да, ақылдың белгісі, ән сазы, көңілдің қуанышы, ауыл маңы секілді тіркестерден белгілі бір жаққа тән нақтылы меншік те, тәуелділік те байқалмайды, тек қана грамматикалық қатынас аңғарылады. А.Ысқақовтың сөзімен айтқанда, “әуелде меншікті, белгілі бір жаққа тән тәуелділікті білдіретін жақ жалғауы бірте-бірте жақтық көрсеткіш болу қабілетінен көшіп, жаққа байланысы жоқ тым жалпы қатынасты білдіру сипатына ие болған(65, 55)”.

Бұдан тәуелдік жалғаудың қолданыста басқа да мағына беретіндігі байқалады.

Сонымен бірге тәуелдік жалғау ”қосымша эмоциялық-экспрессивтік райды я мәнді білдірерліктей де міндет атқарады. Мысалы, айым, күнім, әкем, көкем, құлдығым, қарағым…секілді формалар тыңдаушы адамның сезіміне әр алуан эмоциялық ықпал жасап, әр қилы экспрессивтік әсер ететіні аян (65, 57)”.Мысалы,-Қалқам Шоқан, менікі адал ниет. Айтып тұрғаның, рас па, жаным?

(С.Бақбергенов.) Құлыным-ау, босқа шөлдейсің ғой,-деді әжесі.

Осы сөйлемдердегі қалқам, жаным, құлыным сөздерінің құрамындағы -м,-ым тұлғалары бұрын тәуелдік жалғауы болған деп есептеледі.

Тәуелдік мағына жұрнақ арқылы да беріледі. Тәуелдік мағынаны білдіретін -нікі,-дікі,-тікі жұрнақтары заттың иесінің атына, яғни затты иеленушіге жалғанады да, меншікті зат ешбір қосымшасыз қолданылады: домбыра Әсеттікі,үй Мұраттікі, мылтық аңшынікі т.б. Осы тіркестерде меншікті заттар атаулары қосышасыз формада тұр және меншікті заттың иесін білдіретін сөздердің алдында келген, ал тәуелдік мағынаны білдіретін жұрнақ затты иеленушіні білдіретін сөзге жалғанған.

Бұл жұрнақтың тағы бір ерекшелігі-ол үндестік заңына бағынбайды, яғни жуан буынды сөзге де, жіңішке буынды сөзге де осы тұлғада жалғанады (суретшінікі, ғалымдікі, баланікі, ауылдікі,інімдікі т.б.),яғни бұл қосымшаның жуан дауысты нұсқалары жоқ.

Зат есімнің септік категориясы

Зат есімнің септік категориясы – сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен қарым-қатынасын, байланысын қамтамасыз ететін категория. Септік категориясының мағынасы септік жалғаулар арқылы беріледі. Ал сөйлемдегі сөздердің қарым-қатынасы, байланысы- түрліше болып келетін күрделі құбылыс. Бұл категорияның күрделі екендігіне зат есімнің басқа категорияларымен салыстыру арқылы да көз жеткізуге болады.Зат есімнің көптік категориясы екі-ақ мағынаны жекелік-көптікті білдіруі оның ортақ категориялық мағынасы болса, тәуелдік категориясы үш жақтағы жекеше – көпше, оңаша- ортақ мәндерді көрсетуі- олардың ортақ категориялық мағынасы болып есептеледі. Септік категориясының мағыналары бұларға қарағанда күрделірек, өйткені қазақ тілінде жеті септік бар,әр септіктің әрқайсысының өзіндік мағыналары бар, сондықтан бұларда ортақ категориялық мағына болмайды. Септіктерді бір-біріне жақындастыратын – олардың сөйлемдегі сөздерді байланыстыру қызметі және зат есімге жалғану қабілеті, ал басқа сөз таптарына жалғанса, оларды заттандырып тұратын ерекшелігі.Осымен байланысты септік категориясына мынадай анықтамалар беріліп жүр. Мысалы, “Қазақ тілі грамматикасында” (1967) “септелу деп сөздердің сөйлем ішінде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септік жалғауын қабылдап, грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсуін айтады(31, 56)”. 2002 жылғы грамматикада да осы анықтама берілген. “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында, сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен жалғастырып, селбестіріп тұратын” тұлға және сөздердің септелуі деп атаған (32, 58). “Тіл білімінің негіздері” атты оқулықта сонымен “септік дегеніміз жалғау мен грамматикалық мағыналардың бірлігінен тұратын және бір есім сөздің екінші есімге немесе етістікке қатысын білдіретін грамматикалық категория (2, 435)”,-деп жазылған.

С.Исаев осы анықтамаларға зер сала қарап, “сөздерді грамматикалық тұрғыдан түрлендіріп, өзгеріске түсіретін” ерекшелік тәуелдік, жіктік жалғауларына да тән екендігін айта келіп,“сөздерді грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсіріп, түрлендіретін” деген пікірді қолдамай, септік жалғауларына (категориясына ) мынадай анықтама берген: “Септік жалғаулары (категориясы) зат пен оның іс әрекеті (қимылы), я зат пен заттың (сынның) арасындағы субъектілік, объектілік, меншіктілік-қатыстық, мекендік-мезгілдік, көлемдік, амалдық-құралдық, себеп-мақсаттық сияқты қатынастарды білдіріп, заттық мән үстеп тұратын түрлену тұлғасы (21, 75)”.Бірақ ғалымның септік категориясына арналған тақырыптың бас жағында “Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі-септік жүйесі (21, 74),-деген пікірі тағы бар.

Бұл айтылғандардан байқалатыны – септік жалғаулары (категориясы) сөздерге жалғанғанда үстеме мағына қосады, сөздердің арасындағы түрлі қатынастарды білдіреді, сөз бен сөзді байланыстырады. Сондықтан “Қазақ тіліндегі зат есім категориясы” деген еңбегіндегі Ә.Төлеуовтің “… белгілі бір сөзге жалғанып, оған грамматикалық мән беретін және олардың басқа сөздерге әр алуан қатынасын білдіріп, сөзді бір-бірімен байланыстыратын қосымшаны септік жалғауы(51, 31)” деп келтірген анықтамасы септік категориясының мәнін анық көрсетеді.

Қазақ тілінде жеті септік бар.Бұлардың іщінде атау септіктің ғана қосымшасы жоқ, бірақ “атау септік тұлғасы- түбір тұлғамен бір емес-және оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, басқа септік тұлғаларына негіз болатын да тұлға емес, өз алдына жеке нөлдік тұлға (21, 78)”,ал қалған септіктердің арнайы қосымшалары бар. Әр септіктің әрқайсысының сұрақтары болады. Тіліміздегі сөздер тәуелденіп те, тәуелденбей де септік жалғауларын қабылдайды. Соған байланысты қазақ тілінде сөздер септелуінің екі түрі бар: 1) жай септелу; 2) тәуелді септелу.

Жай септелуде септік жалғаулары тікелей зат есімдерге және басқа есім қызметін атқаратын сөздерге тікелей жалғанады:

Атау	Кітап	Үлкен	Естіген	Бірінші
Ілік	Кітап-тың	Үлкен-нің	Естіген-нің	Бірінші-нің
Барыс	Кітап-қа	Үлкен-ге	Естіген-ге	Бірінші-ге
Табыс	Кітап-ты	Үлкен-ді	Естіген-ді	Бірінші-ні
Жатыс	Кітап-та	Үлкен-де	Естіген-де	Бірінші-де
Шығыс	Кітап-тан	Үлкен-нен	Естіген-нен	Бірінші-ден
Көмектес	Кітап-пен	Үлкен-мен	Естіген-мен	Бірінші-мен

Бұл кестедегі үлкен, естіген, бірінші сөздері сөз табы жағынан – сын есім, есімше,сан есім.Бірақ олар заттанған кезде зат есім секілді септеледі.

Тәуелді септелуде септік жалғаулары зат есімдерге және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тәуелдеулі түріне жалғанады:

	1-жақ	2-жақ	3-жақ
Атау	үй-ім	үй-ің	үй-і
Ілік	үй-ім-нің	үй-ің-нің	үй-і-нің
Барыс	үй-ім-е	үй-ің-е	үй-і-не
Табыс	үй-ім-ді	үй-ің-ді	үй-і-н
Жатыс	үй-ім-де	үй-ің-де	үй-і-нде
Шығыс	үй-ім-нен	үй-ің-нен	үй-і-нен
Көмектес	үй-ім-мен	үй-ің-мен	үй-і-мен