5) Жазуға қойылатын замана талабы оны техника негізінде (жазу машинкасы, компьютер, телеграмма, телекс, телефакс, линотип, т. Б.) пайдалануды қалайды.

6) Аталмыш үш алфавиттің кемшілктері мен жақсы қасиеттерін срапқа салып, оларды тәптіштей зерттеп жүрген мамандар неше түрлі деректерді ортаға салып, әдетте байқала бермейтін фактілерден қорытынды жасап, әр алуан пікір түйеді.

7) Ең соңғы айтарымыз: жазулардың түр – түрін білудің еш артықшылығы жоқ, Бүгінгі жас ұрпаққа оның бірнешеуін білуге турада келеді» 18.

Әр елдің дамуы мен өркендеуі, экономикасының өсуі сол елдің ғылымы мен техникасына және қоғамның ақпараттану деңгейіне тікелей байланысты. Ал, ғылым мен техниканың қолданытын негізгі графикасы латын графикасы. Осыған байланысты ғалымдардың пікірлер негізінен латын графикасына көшу туралы болып отыр. Бұл туралы 2001 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінің алғы сөзінде «Тегінде, бүгінгі саясат пен өмір талабына орай жаңа латын жазуын қабылдау идеясы жүзеге асатыны даусыз шындық (жаңа жазу заңды түрде күшіне енгеннен кейін де 5-6 не 6-7, тіпті 5-10 жыл ішінде бірте-бірте орнығатындығы, бұл кезеңде бұрыңғы жазудың да тәжірибеде орын ала беретіні белгілі) деп жауапты редакторлығын басқарған ҚР ҰҒА-ның корреспондент мүшесі, филолгия ғылымдарының докторы, академик Р.Сыздық (Сөздіктің төртінші басылымын құрастырушылар – А.Алдашева, А.Әбдірахманов, Б.Қалиев, А.Қалыбаева, Қ.Ниеталиева, Ұ.Салиева Н.Уәлиұлы) жазды.

Латын графикасының ақпараттар әлеміндегі орны салмақты екенін ескерсек, бұл графиканы қабылдау арқылы Қазақстан ақпарат әлеміне кеңінен құлаш ұратынына күмән келтірмесек те болады. Латын графикасына көшудің тағы бір тиімді тұсы бүкіл дүниежүзі танитындықтан, оқулықтарға зәру болып тұрған шетелдегі қазақ диаспорасына да қазақ тілін оқыту мәселесі өз шешімін табар еді.

Латын графикасының қазақ тілінің табиғатына үйлесімді келетінін академик Ә.Қайдаров мақаласында дәлелдеп шығады да, өзінің латын графикасы негізінде қабылдауға болатын қазақ алфавитінің жобасын ұсынады.

Тіл зерттеушісі С.Молжігіт қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуші ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда қазақ тілінің дыбыстық жүйесінде 28 ғана дыбыс бар, олар 17 дауыссыз, 9 дауысты, 2 жартылай дабысты (й, у) және 4 дифтонг бар екенін айта келе, өзінің латын графикасын қазақ тіліне былайша бейімдеудің жолдарын ұсынады: 29 әріптік жоба бойынша дауысты дыбыстарды үндестік заңының негізінде 4 жұпқа бөлінеді. Латын графикасында жоқ жіңішке Ә, Ө, Ү дауыстыларын белгілеу үшін Ā, Ō, Ũ таңаларын енгізеді. Бұл дыбыстарды компьютерде орнату қолайлы.

«Ағылшын тілінің жүйесіндегі 44 дыбысты белгілеу үшін 26 әріп қолданылатынын ескеретін болсақ, онда 28 дыбыстық қазақ тілі үшін бұл мәселенi шешу әлдеқайда жеңіл» деп ойын қорытады [20,34].

Қазақ жазуының латын тіліне көшкенін түркі халықтарының да зерттеушілері жақтап, айтқан пікірлерін газет беттерінін кездестіруге болады. Айталық, профессор Ф.Әли жарты ғасыр бойы қолданылып келе жатқан кирилицада қимайтын ешнәрсе қалмағандығын, оны орыстандыру саясатының басты құралы деп қарап, тәуелсіздікке қол жеткен шақта одан құтылудың бірден-бір жолы жазу ауыстыру деп көрсетеді де, латын жазуына көшуді ұсынады. Екінші жағынан, ол түрік халқымен, оның мәдениетімен жақындастыратындығын айтады 21.

Қазақ тілінің жазбаша формасын таңбалап жүрген орыс графикасының орнына А.Мектептегі ежелгі түрік сына жазуына көшу туралы өзінің пікірін ұсынады. «Ежелгі төрүк руна жазуының жетілгені сондай, жарық дүниені тарының қауызына сыйғызғандай географиялық конфигурациясы, дизайндық көркемдігі, символдық өлшемі, дыбыстық, графикалық үйлесімі ерекше тұжырымға құрылған дей келе, өзінің алфавиттің жүйесін ұсынады. А.Мектептегі өз ойын былайша қорытындылайды: «Қазақ - төрүк руника жазуы шын пейілмен танып, құндылығы ретінде игеруге пәтуалы шешуші қадам жасамай, ұлттық рухтың салтанат құрып, өзгеге жіпсіз байлаулы ой-сана тәуелсіздігі мен мемлекеттік тіл мәртебесіне ана тіліміздің жетуі екі талай» 21.

Зерттеуші Ә.Жүнісбеков «Төл жазусыз түгелдік болмас деген мақаласында «жазу – тілдің ішкі құрылысының көрінісі (моделі) болуы керек. Қазақ (түркі) тілінде буынның құрамындағы дауысты, дауыссыз дыбыстар бір-біріне кірігіп, үндесіп айтылады дей келе, көне түркі ескерткіштерінде қолданылған графиканың шебер жасалғанмен, бұл графикаға көше алмаудың мынандай себептерін көрсетеді: «1) көне түркі жазуының әріптері түгелденіп болған жоқ; 2) көне түркі жазуының жеке әріп үлгілерінің де, түгел әліпбиінің де құрастыру емлесінің басы ашылмай отыр; 3) кейбір әріптерінің тұрқы жылдам жазуға икемделмеген; 4) үндестік заңына тән төрт әуездің қайсысы қай әріпке тән екендігі тиянақтала қойған жоқ» 13. Автор мақаласының жалғасында түркі тілдерінің толық табиғатын таныта алтын және «ғылыми (фонологиялық) негізі – сингарионизм, қаланар кірпіші – буын, ұстанар желімі – үндестік сазы (жуан, жіңішке, еріндік, езулік)» болатын өз әліпбиін ұсынады 13. Зерттеуші жазуға байланысты өз ойын былайша қорытындылайды: «орыс жазуына байланысты алған емлеміз бен әліпбиіміздің ана тілімізге тигізген бүгінгі зардабын көре отырып, қазіргі орыс жазуында қала береміз деудің реті енді келе қоймас. Екіншіден, араға жарты ғасыр салып араб әліпбиіне оралудың тағы жөні жоқ. Өйткені қазіргі ұрпақ үшін араб жазуы көп жазудың бір ғана. Үшіншіден, өркениеті дүниесі деп аталатын латын жазуын қанша жетілдіріп, икемдеп алғанымызбен, тегі бөлек тағы бір әліпбиді алмастырамыз да қоямыз. … Әліпби ауыстыруға шын бел бусақ, онда ата жазуымыздың көне ізіне қайта түсіп, төл қалып-үлгіні қайта қабыл алғанымыз жөн» 13 .

Біз жоғарыда қазақ жазуына байланысты қазіргі кезде көтеріліп жатқан мәселелерді, соның ішінде заман талабынан туындап отырған ең басты мәселе - емленің қайта қаралу керектігін және қазақ тілінің табиғатынан алшақтап бара жатқан жазуды өзгертуге байланысты бүгінде айтылып жүрген пікірлерге толық тоқталып өттік. Графиканың түрін таңдау атүсті шешілетін оңай шаруа емес. Оны көпшіліктің талқысына сала отырып, зерттеушілеріміз бен ғалымдарымызбен ақылдаса отырып, жан-жақты терең зерттеп шешу керек. Қорытынды ретінде айтарымыз - «қасиетті ана тіліміздің бойына лайықты, табиғатына, замана талабына сай, тілінің бақилығын аңсайтын халқымызға қызмет етіп, мәдениет мерейін көтеретін шын мәніндегі дәстүрлі ең, қажеттi ұлттық жазуды қалыптастыру мұрат» 18. Сонда ғана, емлеміз де тұрақты, қазақ тілінің де ғасырлар бойы қаймағы бұзылмаған күйінде дамуына кең жол ашылады.

Орфографиялық ережелер белгілі принциптер негізінде түзіледі. Көптеген тілдердің емле заңдарында екі – үш, кейде үш – төрт түрлі принцип негіз болады. Олар: фонематикалық, фонетикалық, морфологиялық, тарихи – дәстүрлі т.б.

Морфологиялық принцип бойынша сөз бөлшектерінің түбір тұлғалары сақталып жазылады, фонематикалық принцип бойынша жазуда дыбыстардың бір сөз ішіндегі немесе сөз аралықтарындағы бір –біріне тигізетін әсерлері ескерілмей олардың негізгі фонемалық түрі сақталады.

Фонетикалық принцип бойынша сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгеріске ұшырауы есепке алынып олар айтылуынша жазылады, ал тарихи –дәстүрлік принцип бойынша жавзу сөз бөлшектерінің түбір тұлғасын сақтау ережесіне де естілуінше жазылу ережесіне де сай келмейді, мұнда сөздердің бір кездері қалыптасып үйреншікті болып кеткен жазылу түрі сақталады.

Қазақ орфографиясының негізгі принциптері морфологиялық, тарихи – дәстүрлік, фонетикалық, фонематикалық принциптері де ескеріледі.

Морфологиялық принцип сөз бөлшектерінің, яғни түбір жұрнақ, жалғауларының түбір тұлғаларының сақталып жазылуын талап етеді. Мысалы:жұмыс, іш, ас деген түбірлерге –шы, -шен, -са деген қосымшалар жалғанғанда, аралық дыбыстар бір –біріне әсер етіп, жұмұшшы, ішшен, ашша болып айтылады. Бірақ сөздердің түбірлері мен жалғанған қосымшалар өз түлғаларын сақтап, жұмысшы, ішсен, ашса болып жазылады.

Фонематикалық принцип бойынша жазуда бір сөз ішінде дыбыстардың әр түрлі варнианттары ескерілмейді, сөз бөлшектеріндегі фонемаларының негзгі реңкі сақталады. Мысалы: қашанғы, түнгі, күнге деп жазылған сөздер қашаңғы, түңгү, күнгө болып айтылады, естіледі. Қазақ орфографиясында морфологиялық принциппен фонетикалық принциптердің тоғысмып келетін сәттері жиі кездеседі. Сондықтан қазақ емле нормаларының негізі – морфологиялық фонематикалық деп атауға болады. Мысалы біріккен сөздер мен қос сөздердің әр құрамды бөліктері өз тұлғаларын сақтап жазылады, аралық дыбыстардың бір-біріне әсері ескерілмейді. Айталық, қаракүйе, қарақұйрық, орынбасар деген сөздер басқаша естілгенімен морфологиялық фонематикалық принциппен жазылады.

Қазақ орфографиясында фонетикалық принципте кеңінен қолданылады. Ол принципке жалғаулар, сондай-ақ жұрнақтардың көпшілігі сөздің соғы буыны жуан – жіңішкелігіне қарай және соңғы дыбысына қарай түрленіп келетіндігі, сөз соңындағы қ, к , п қатаңдарын дауыстыдан басталатын қосымшалар жалғанғанда ұяңданып, ғ, г, б болып өзгергендігі, бірқатар кірігіп кеткен біріккен сөздердің компоненттерінің айтылуы бойынша жазылуы және бірқатар кірме сөздердің қазақ тілінің фонетикасына икемделіп жазылуы (пәуеске, самауыр, божы, әділ, пайда, ақпар, ауа) сияқты тұстары бағынады.

Тарихи-дәстүрлі принцип бойынша жазу үрдісі онша үлкен емес. Оған шартты түрде орыс тілінеен енген сөздердің орысша тұлғасын сақтап жазылуы 1940 жылы бекітілген ережеге сәйкес, араб, парсы сөздерінің х, һ әріптерімен жазылуына (халық, хабар, хат, Ахмет, Гаухар, Хамит) деген сияқты сөздер жатқызылып жүр.