Іі блок тiл үндестігi

Адамның тілі – дыбыстық тіл. Біз өз ойымызды осы дыбыстардың тіркесі, тізбегі арқылы білдіреміз. Дыбыстардың өзара тіркесуінде әр тілдің өзіне ғана тән белгілі бір қалыптасқан заңдылық, жүйе болатыны айтылды. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика – артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.

Фонетиканы жақсы меңгеру арқылы қазақ тілінің үндестік заңын аңғаруға, айқындауға болады. Мәселен, қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның немесе сөз бен сөздің арасында қатаң қ, к, п дыбыстарының дауыстылармен (сондай-ақ үнді, ұяңдармен де) қатар тұру мүмкіндіктері жоқ деуге болады. Ал морфемалардың құрамында бұлар қатар тұра да, айтыла да береді: апа, әке, ақыл, - еке (Асеке, Қалеке, басеке). Мұны тарихи дамудың нәтижесі.

Әсіресе, морфемалардың аралығында (мұны жігінде, жапсарында деуге болады) қатар келген дыбыстар (буындар) бір-біріне әсте немқұрайды қарай алмайды, олар акустика-артикуляциялық жақтан үнемі бір –біріне жуықтап, өзара үйлесіп, тіл табысып тұрады. Қазақ тілінде көбіне алдыңғы дыбыс (буын) өзінен кейінгі дыбысқа (буынға) ықпал етіп, игереді. Мұны тіліміздегі қосымшалардың көпвариантты болып келуінен көруге болады. Мәселен, бір ғана көптік жалғауы тоғыз вариантта ұшырайды. Оның аталуы (-лар, - лер, -дар, -дер, -тар, -тер) орфонографиялық норма болып есептеледі де, қалған үшеуі айтуда ғана кездеседі. Олар: -лөр, -дөр, -төр. Бір жалғаудың бұлайша көп вариантта болып келуі сөздің соңғы буынына және дыбысына байланысты болады да, тіліміздің тарихи дамуының нәтижесі түрінде танылады.

Қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның аралығында қатар келген буындар мен дыбыстардың өзара үйлесімі, яғни тілімізге тән негізгі үндестік заңдар төмендегідей:

1. Түбірдің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымшалар да жуан буынды болады.

2. Түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жіңішке буынды болып келеді.

3. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты не үнді болса, оған жалғанатын қосымшалар ұяң не үндіден басталады.

4. Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса, қосымша ұяңнан басталады.

5. Түбірдің соңғы дыбысы қатаң болса, қосымша тек қатаңнан басталады.

Бұл заң әсіресе түбір мен оған жалғанатын жалғаудың арасында жақсы сақталады. Ал жұрнақтар туралы бұлай деу бір жақтылау болып шығады.

Дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы қазақ тілі фонологиясының ең өзекті мәселелерінің біріне жатады. Дыбыстардың акустика-артикуляциялық сипаттарын нақты білгенде ғана бұл заңдылықты жақсы аңғаруға және түсінуге болады. Олай болса, тіліміздегі дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп бөлу, оларды сан және сапа жағынан айқындау, әр дыбысқа тән белгі-қасиеттерді мұқият оқып, үйрену – алдымен осы дыбыстардың үндесу заңдылықтарының сырын, сипатын білу үшін, айқындау үшін қажет.

СӨЖ

1. Үндестік заңының пайда болу себептері.

2. Үндестік заңының тілдегі көрінісі.

СООЖ

1. Қазақ тілінің ең негізгі заңы – үндестік.

2. Дыбыстардың үндесуіндегі ерекшеліктер.