Ііі блок буын жігі және тасымал

Сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болатыны белгілі. Буын жігі дауыстылардың қабатында тұрған дауыссыздардың қай жағына қарап келетініне байланысты.

Сөзді буынға бөлу және тасымал мәселесін алғаш айтқан да А.Байтұрсынов. Шақырғанға деген сөзді буынға бөліп, қалай тасымалдауға болатынын, болмайтынын тәптіштеп түсіндіреді (169-б). Бірақ буынға бөлудің ішкі механизмін (сырын), ережесін ұсынбайды.

Қазақ тілінде дауыстыдан басталатын буындар үнемі сөзді бастап тұрады: а, ә, ас, ант, ұлт, ас-қа, ат-қа, ант-ты, ұлт-тық Сондықтан да бірінші буыннан басқа буындар дауыстыдан басталмайды. Оның үстіне қазақ тілінде байырғы буындар қос дауыссыздан басталмайды дедік. Міне, осы қағиданы еске берік ұстанған жағдайда сөздерді буынға бөлу қиын болмайды. «Осы қорытындыға сүйене отырып, - деп жазды Қ.Жұбанов отызыншы жылдары, - буын жігін оңай, механик түрде табуға болады. Ол үшін жазған әрбір сөздің дыбыстарын аяқ жағынан бастап шоламыз. Дауысты дыбыстан соң келген дауыссызды елемей өте шығып (өйткені дауыстының соңында дауыссыз болмай да қалады, біреу де, екеу де бола береді) , әрбір дауыстының алдыңғы жағына бір дауыссыз тастап бөле береміз (өйткені сөз ортасында дауыстыдан буын басталмаушы еді ғой), Сонда неше бөлік шықса, сонша буын болады».

Қазақ сөзінің буын жігін тап басып, дәл анықтайтын бұл қарапайым қағиданы меңгеруге көп білімнің керегі жоқ. Осыны ұстанып небір көп буынды сөздерді де оп-оңай буынға бөлуге болады: қа-на-ғат-тан-дыр-ма-ды.

«Қазақ тілінің орфографиясының негізгі ережелерінде» (52-бап): «и, у әріптері бар сөздер буындалғанда, келесі буын дауысты әріптен басталады және солай тасымалданады.

Орыс тілінде буынға бөлудің принципі біршама бөлек. Дыбыстар үнділігіне қарай дауыстылар (3), сонорлар (2) және үнсіздер (1) деп ажыратылады да, буын көбіне үлкен цифр мен кішкене цифрдың аралығынан ажырайды.

Қазақ тілі оқулықтарында да, тіпті «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде» де мұндай сөздерді тасымалдаудың жайы айтылмайды. Күнделікті практикада сөз ортасында екі-үш дауыссыздан басталатын кірме буындардың да жеке дауыссыздан басталып жүргені аңғарылады. Яғни тіліміздің тарихи даму нәтижесінде қалыптасқан заңдылықтар өз күшін сақтайды.

СӨЖ

1. Буынның ерекшелігі.

2. Буын мен тасымалдың ұқсастықтары мен ерекшелктері

СООЖ

1. Қазақ тіліндегі тасымалданбайтын сөздер.

Іү блок буынның дыбыстық құрамы

Қазіргі қазақ тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынандай болып келеді:

1)бір дыбысты: а-та, ә-же, о-қы, а, ә, е, о, о-тыр. Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басында ғана кездеседі;

2) екі дыбысты: ба-ла, қа-ла-да, та-за-ла, жа-ға ал, ат, ақ, же, де, не;

3) үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз, ұлт, үрт;

4) төрт дыбысты: қант, төрт, былқ, жалт, жылт, салт.

Тіліміздегі байырғы сөздердің дыбыстық құрамы осы төрт дыбыстан аспайды. Ал орыс тілі арқылы енген сөздерде буын бес, тіпті алты дыбысты да бола алады:

5) бес дыбысты: пункт, спорт, текст, старт.

6) алты дыбысты: спектр, спринт.

СӨЖ тақырыбы:

1. Буын қанша дыбыстан тұруы мүмкін?

СООЖ тақырыптары:

1. Қазақ тіліндегі сөздердің буын құрамы.

ІҮ Модуль

3- блок

Дыбыстардың алмасуы

Ықпалдың түрлері

4- блок

5- блок

Ерін үндестігі

IҮ МОДУЛЬ

ҮНДЕСТIК ЗАҢЫ

І БЛОК

ФОНЕТИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР

Әр тілдің өзіне ғана тән дыбысталу заңдылықтары – сол тілді дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі – десек, сол тіл өзге тілдерден сөз қабылдамай тұра алмайды. Ондай сөздер халықтың «қара қазанында» (айту машығы, артикуляциясы деген мағынада) қайта қорытылып, азды-көпті дыбыстың өзгерістерге ұшырап, кірмеліктен жұрдай болады. Дыбыстың яғни фонетикалық өзгерістер әр түрлі болуы мүмкін. Кірме сөздің құрамындағы кей жат дыбыстар төл дыбыстармен алмастырылып, кейбір дыбыста, ара-тұра буындар аласталып, керісінше, енді бір дыбыстар мен буындар жаналып айтылуы заңды. Сөйтіп, сөз сапалық та, сандық та өзгерістерге ұшырайды. Мұндай өзгерістер төл сөздерде де болып жатады.

Фонетикалық құбылыстар – сөздің құрамында болатын әр алуан дыбыстық өзгерістер. Тіл білімінде мұндай өзгерістердің әрқайсысының атауы бар. Олар: протеза, эпентеза, редукция, абсарбция, синкопа, гаплология, эпитеза, метатеза, апонопа, элизия т.б. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.

Протеза (грек prothesis – алдында тұру) сөздің алдынан басы артық дыбыстың қосылуы. Бұл кірме сөздің айтылуын жеңілдету үшін қажет. Мұндай дыбыс дауысты да, дауыссыз да болуы мүмкін. Қазақ тілінде протеза болатын негізінен қысаң дауыстылар. Олар л, р дыбыстарынан басталатын кірме сөздің алдына жамалады. Олай болатыны қазақ тілінде лақ, лап, лау, лық, лып, лаң, лүп сияқты он шақты еліктеуіш болмаса, байырғы атаушы сөздер бұл дыбыстардан басталмайды.

Ы: лаж, лай, лас, лашын, лау («ылау деп, үй деп дікілдеп» Абай) рас, рақмет, разы, рай, рахат, ранг, распадия, рация.

І: леген, легер, леп, рәсім, рәуіш, рет, реніш, ребус, революция, регрес, ремс, редукция, республика, Ресей.

Ұ: рұқсат, рух, ру, Лұқпан.

Ү: Рүстем, үрол (роль).

Қазақ тілінде протезаның күші елеулі өз алдына буын болып тұратындықтан жазуда да жағаласып жүреді.

Орыс (русс), ораза (раза), орамал (румал) сөздерінің басындағы о да протезаның нәтижесі.

Рас, қазіргі көзі қарақты көкірегі ояу білімді қауымның айтуынша р әсіресе л дыбысынан басталатын орыс сөздерінде протезаның күші әлсіреп барады. Екі-үш дауыссыздан басталатын орыс сөздері протезамен айтылады: (ы) станция, (ы( спектр, (ы) станок, (ы) статус, (і) спектр, (і) штрек, (і) стенд, (і) стиль. Мұның жазудағы көрінісі – үстел (стол).

Араб парсы тілдерінде де қос дауыссыдан сөз басталмайды. Парсы сөзі, бізде қосымша, - стан жазудың жұмысы. Дыбысталуы: ыстан (қазағ-ыстан-бағ-ыстан) –істан (тәжіг-істан), үстан (Түрк-үс-тан, гүл-стан), ұстан (башқұр-ұстан).

Эпентеза (гректің epenthesis – қыстырылу) сөз ішінде дауыссыздардың арасына дауыстының қыстырылуы.

Қазақ сөздерінің буын құрамында біртектес екі фонема дауысты мен дауысты немесе дауыссыз бен дауыссыз тіркесі қатар қолданылмайды. Ал орыс тілі арқылы келген халықаралық және арабтан енген сөздердің көпшілігі осындай фонемалардың тіркесінен құрылған.

Ауызекі сөйлеу тілінің әдетінде осындай сөздер ішіндегі дыбыс тіркесінің арасында артық дыбысты қосып айту кездеседі.

Мысалы: класс – кылас, аброй – абырой, наурыз – науырыз, поэма – пойэма, теория – тейория, театр – тейатр, Днепр – Дінепр тағы басқа. Осындай біртекес фонемалардың арасында артық дыбысты сыналап қосып айту эпентезалық құбылыс болып табылады.

Редукция (лат. reduction – қайырылу, кері қайтару) – айқын естілмей көмескіленуі немесе созыңқылығының қысқаруы нәтижесінде дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі. Негізінен дауыстылар Р. Ұшырайды, бірақ буындар мен сөздердің де Р. түсуі кездеседі.

Метатеза (грек. metathesis - ауыстырып қою, перемутация, транспозиция) – дыбыстардың (комбинаторлы) өзгерісі, бір сөз немесе буын ішінде буындардың немесе дыбыстардың өзара орын ауыстыруы.

Аферезис – қатар тұрған сөздердің арасындағы көрші тұрған дыбыстардың өзара ықпал етуі. А. құбылысында алдыңғы сөздің соңғы дыбысының әсерінен кейінгі тұрған сөздің бастапқы дыбысы жоғалады (түсіріліп айтылады). А. элизияға қарама-қарсы құбылыс.

Гаплология (гаплолалия, буындық диссимиляция) – (грек. Haploos – жалғыз + logia – сөз, ілім) ағыл. haplology, фр. Haplologie, нем. Haplologie, Silbenschichtung, Silbendissimilation дыбыстардың Комбинаторлық өзгерісі, ол диссимиляция әсеінен өзара бірдей (немесе ұқсас) көрші буындардың бірінің түсіп қалуы. Мыс., ор. т. минерологиядан минерология, шивовороттан шиворот; қаз. т. жайтаңдандаудан жайтаңдау, қайсысынан қайсы.

Диэреза – сөйлеу кезіндегі дыбыстардың бір-біріне әсері, ассимиляция негізінде пайда болады. Д.-ның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады. Мыс.: қалмады – қамады.

Элизия (лат. elision – жаншу, итеріп шығару) – 1. Келесі сөздің басында тұрған дауысты дыбыспен қатар келуіне байланысты бастапқы сөздің соңында тұрған дауысты дыбыстың түсіпқалуы, айтылмауы. Аферезиске қарама-қарсы процесс. 2. Дауысты дыбыстардың қосылып кетуі – қатар келген екі дауысты дыбыстың бір монофтонгке немесе дифтонгке бірігу түрлері. 3. Эллипсиспен барабар..

Эллипсис (грек. ellipsis – түсіп қалу, түсірілу) – тілдік единицаның түсіп қалуы, синтаксистік конструкцияның құрылымдылық жағынан толымсыздығы.

Эпентезе (грек. epenthesis – үстеме) – дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің бір түрі – түбір сөздің өзіне тән емес, қосымша бір дыбыстың пайда болуы. Э. Кірме сөздерді қабылдағанда ана тілдің ерекшелігіне жатпайтын дыбыс тіркестеріне байланысты пайда болады. Э. Көбінесе нормаға түспеген ауызекі тілде жиі айтылады.

СӨЖ

1. Протеза болатын дыбыстар.

2. Қысаң дыбыстардың дыбыстық құбылыстарға қатысы.

СООЖ

1. Дыбыстық құбылыстардың пайда болу себептері.