Дауыссыз дыбыстардың түрлері

Дауыссыз дыбыстар акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай үшке жіктеледі. Олар:

1. Дауыстың (салдырдың деуге де болады) қатысына қарай:

А) үнділер: л, м, н, ң, р, й, у;

ә) ұяңдар: б, в, г, ғ, д, ж, з;

б) қатаңдар: п, ф, к, қ, т, ш, с, х, һ, ц, ч;

Ұяңдар мен қатаңдар үнсіздер делінеді.

Дауыссыз дыбыстардың бұлай жіктелуіндегі ерекшелік дауыстың және салдырдың қатысуы дәрежесіне байланысты. Үнділерде дауыс (тон) басым да, салдыр аз; ұяңдарда керісінше, салдыр басым да, дауыс аз болады. Ал қатаң дауыссыз тек салдырдан жасалады (яғни оларға дауыс қатыспайды).

Дауыссыздарға дауыстың қатысу дәрежесін білудің маңызы зор. Осыны білгенде ғана бала-ға, қыз-ға, ат-қа, ас-қа дегендерге неге қосымша ғ, қ түрінде жалғанады, ақ ешкі, қара қой айтуда неге ағешкі, қарағой болып кетеді деген сұрақтарға нақты жауап беруге болады.

2. Дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай:

А) Шұғыл (эксплозив) дауыссыздар: п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң;

ә) Ызың (фрикатив) дауыссыздар: ф, в, с, ш, ж, з, х, һ, ғ, л, й, у;

б) Діріл дауыссыз: -р.

Шұғыл фонемаларды айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жабысып, ауа кілт үзіледі де, содан соң шұғыл қайта жалғасады. Ал ызыңдарды айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жуысып, ауаның жолын барынша тарылтады, бірақ ауа бір жола үзілмейді, сыздықтап, сүзіліп шығады. Діріл дауыссыз (р) тіл ұшының дірілдеуінен пайда болады.

3. Жасалу немесе айтылу (артикуляциялық) орнына қарай:

А) ерін (лабиаль) фонемалары: п, б, в, ф, м, у;

ә) тіл (лингваль) фонемалары: т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, к, г, қ, ғ, х, ң, л, р, й;

б) көмей (фарингаль) фонемасы: - һ.

Ерін фонемалары іштей еріндік (п, б, м, у) және ерін мен тіс (ф, в) болып бөлінеді. Еріндіктерді айтқанда екі ерін біріне-бірі жабысып (п, б, м,) немесе дөңгелене жуысып (у) тұрса, ерін мен тіс дыбыстарында астыңғы ерін үстіңгі (күрек) тіске жуысады.

Дауыссыз фонемалардың көпшілігі тілдің тікелей қатысуымен жасалады. Тіл фонемалары үшке бөлінеді:

А) тіл алды: т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, н, л, р;

ә) тіл ортасы: й;

б) тіл арты: г, ғ, к, қ, ң, х.

Тіл фонемаларын тіл-тіс, тіл ұшы т.б. түрде бөлу ұшырайды. Бірақ олай бөлу есте сақтауды қиындатады және оның практикалық мәні де аз.

Дауыссыздардың жасалуында дыбыстау мүшелерінің қатысын (артикуляциясын) білудің маңызы зор. Мұны білмейінше, дыбыстардың артикуляциялық жақтан өзгерін түсіну де түсіндіру де мүмкін емес.

Үі блок дауыссыздардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер

Б, п фонемалары астыңғы еріннің үстіңгі ерінге нық тиіп, тез ажырап кетуінен жасалады. Бұлардың бір-бірінен басты айырмашылығы дауыс алғашқысына (б) аздап қатысады да, екіншісіне (п) қатыспайды.Бұлардың тілде қолданылуында да кейбір ерекшіліктер бар. Атап айтқанда, б фонемасы сөздің басында (6258 сөз, қ, т-дан кейін үшінші орында), ортасында актив қолданылады да, сөз соңында кездеспейді. Соңғы позицияда б жазылғанымен (арап, гардероб, куб, клуб, ромб, прораб, штаб) оның айтылуы п болады. Сондықтаң да бұл сөздерге жалғанатын қосымша қатаңнан (арабқа, клубқа, штабпен, штабсыз) басталады. Ал п фонемасы сөздің барлық позициясында ұшырай береді. Тіліміздегі п-дан басталатын (991)сөздердің дені кірме болып келеді.

Сөз басында б мен п айтуда, тіпті жазуда да (орфографиялық сөздікте) кейде жарысып жүреді: байым-пайым, балуан-палуан, барабар-парапар, батсайы- патсайы, бәле-пәле, бұйда-пида, палау-балау, пәтуа-бәтуа, пейіл-бейіл, пенде-бенде т.б.

«Әдеби тілімізде болсын, говорларымызда болсын қатаң п дауыссызы байырғы қолтума сөздерімізде оқта-текте болмаса, әдетте көп қолданыла бермейді. Бұған дейінгі диалектологиялық мәлімет жинағын қазақ говорлары арасында бұл құбылыстың (ұяң б-ның қатаң п-ға ауысуының) біршама жиірек байқалатын жері Өзбекістан, Тәжікістан, Қарақалпақстан, Түркіменстан республикаларының территориясы мен осы республикаларға шектес аймақта тұратын қазақтардың тілі» 23,123.

Артикуляциялық жақтан ұқсастығының арқасында б, п және м фонемалары қосымшалар мен шылаулардың бас позициясында бірін-бірі үнемі алмастырып отырады. Мысалы: -бын//-пын//-мын//, -мыз//-быз//-пыз, -мен//-бен//пен, -ма//-ба//-па т.б.

Сөздің басқы, соңғы позицияларында бұл екі фонема көрші дыбыстардың әсерінен бірімен-бірі алмасып отырады: Ақпала (ақ бала), Сәтпай (сәтбай), көпполдұ (көп болды), қапы (қаб-ы), қабады (қап-ады), көпжасар (көбжасар), көбеді (көпеді)т.б. Мұның үстіне п кейде у-ға айналып кетеді: тауып (тап-ып), жауып (жау-ып), теуіп (теп-іп), сеуіп (сеп-іп).

Бас оқулықтың авторы І. Кеңеспаевтың айтуынша, дауыстылар аралығында келген б дыбысы: а) б мен в-ның аралығынан айтылады; ә) «ауызекі тілде сол дыбысқа таяу айтылады «б) «в-ға әнтек бейімдеу айтылады. .

СООЖ

1. Қазақ тілінің дыбыстар жүйесі.

2. Дыбыстарды дауысты және дауыссыз деп бөлудің ұстанымдары.

СӨЖ

1. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың ерекшеліктері.

2. Дауысты дыбыстардың құрамы.

3. Монофтонг дыбыстардың ерекшелігі.

СООЖ :

1. Қазақ тілінің дауысты дыбыстар жүйесі.

2. Дауысты дыбыстардың жіктелуі.

3. Дауысты дыбыстардың айтылу ерекшеліктері.

4. А және ә, е дыбыстарының ұқсастықтары мен айырмашылықтары.

5. Ұ,ү және у дыбыстарының ұқсастықтары мен ерекшеліктері.

6. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың айтылуы мен жазылуындағы айырмашылықтар.

7. Айтылуы мен жазылуында сәйкес келмейтін дауыстылар.

8. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың зерттелуі.

9. Қазақ және орыс тілдеріндегі дауыссыз дыбыстар.

10. Орыс тілінен енген дауыссыз дыбыстар.