Үii модуль

Жалпы халықтық тілдің формалары

1-блок

2-блок

Әдеби тіл

Бейәдеби тіл

Диалектизмдер

Қарапайым сөйлеу тілі

лооо

Жаргон, арготизмдер

Ескі жазба тіл

Варваризмдер

Лингвистикалық зерттеулерде әдетте жалпыхалықтық тілдің формаларына әдеби тіл, әлеуметтік диалект, территориялық диалект, қарапайым сөйлеу тілі, жаргон т.б. жатқызылып жүр.

Жалпыхалықтық тілдің формаларын (түрлерін) негізінен екі топқа бөлуге болады:

І. Әдеби тіл, дәлірек айтқанда, жалпыхалықтық тілдің әдеби формасы.

ІІ. Бейәдеби тіл. Бұларға территориялық диалект, әлеуметтік диалект, қарапайым сөйлеу тілі элементтері жатады.

«Әрине, көп жағдайда «әдеби» мен «әдеби емес»-тің, «норма» мен «норма емес»-тің, «дұрыс» пен «бұрыс»-тың аражігін ажырату оңай бола бермейді. Бұлардың жігін айқындауда «меніңше былай» деген жеке кісілердің субъективті көзқарасына емес, әдеби үлгілерге, әдеби тілдің жұртшылық мойындаған, мәдениетті қоғам мүшелерінің баршасына міндетті деп танылған нормаларына сүйінеміз» [45;7]

І Әдеби тіл. Қазақ тілі – рулық, ру-тайпалық одақ тілі, суперэтностық тіл дәуірлерін бастан кешіп, халықтық тіл деңгейіне көтерілген ертеден келе жатқан тіл. Ал қазіргі қазақ әдеби тілі жалпыхалықтық тілдің өмір сүру формалары ішінде доминанталық сипаты басым халық тілінің жоғарғы формасы. Әдеби тіл ғасыр бойы халық қазынасынан өз керегін сұрыптап, іріктеу нәтижесінде қалыптасты, оның негізгі нормалары шешендік сөз өнерінде, фольклор мен ауыз әдебиеті, публицистикалық сөз, ісқағаз тілі мен ғылыми әдебиет (оқулық, энциклопедия, монография, ғылыми-көпшілік басылымдар), әсіресе аса биік профессионалдық деңгейге көтерілген көркем әдебиет үлгілері арқылы қалыптасты. Осы үлгілер арқылы тілдік ұжымның санасында әдеби тілдік норма туралы таным-түсінік пайда болды.

Әрине, көркейген лексикамен кемелденген грамматикалық құрылысы бар, белгілі бір нормаға түсіп, жүйеленген әдеби тіліміз мыңдаған жылдардың жемісі және ол бір адамның немесе бір жазушының қолынан туа қалған жоқ, сол тілде сөйлейтін жалпы қазаққа ортақ халықтық тілдің негізінде жасалды. Тілді жасайтын халық. Кез келген тілдің лексикасының қалыптасуы сол тілде сөйлеуші халықтың әлеуметтік-экнономикалық, шаруашылық жағдайларына, тарихының біртіндеп даму ерекшелігіне, мәдениетінің өркендеу деңгейі және басқа халықтармен қарым-қатынас жасау ерекшеліктеріне байланысты.

Қай тілдің болмасын әдеби тілі өзінің ұлттық нормаларымен (белгілерімен) ажыратылады. Қазақ әдеби тілі өте ертеден келе жатқан аса бай ауызша тараған профессионалдық деңгейге көтерілген көркем сөз дәстүріне иек артып, ерекше орын алады.

Қазақтың әдеби тілі негізін жалпыхалықтық тілден, ұзақ дәстүрлі ауыз әдебиеті тілі мен ауызша дамыған ақын-жыраулар тілінен алады, бұлар бүгінгі қазақ жазба әдеби тілінің лексикалық қазынасы мен көріктеуіш құралдарының қайнар көзі. Осы үлгілер арқылы тілдік ұжымның сахнасында әдеби тілдік норма туралы таным-түсінік пайда болды. Ең алдымен, бұл үлгілер халық тіліндегі барды сұрыптау, таңдау, талғау арқылы әдебиет, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлерінің шығармашылығында қолданынылып, әбден тұрақталғаннан кейін тілдік норма болып танылады.

Сондықтан әдеби тілдің көптеген тілдік бірліктері (единицалары) халық тілімен бірдей (еншілес). Алайда халық тіліндегінің бәрі әдеби тіл нормасына ене бермейді. Халық тілі мен әдеби тілді салыстырсақ, әдеби тілден тысқары едәуір тілдік құралдарды байқауға болады.

Ал кейінгі ғасырларда (ХІХ-ХХ) қазақ әдеби тілі, өзге тілдер сияқты, ұлттық жазба статусқа ие болып, оның функционалдық стильдері саралана түсіп, әдеби тілдің белгілерін айқындай, ажырата түсті.

Әдеби тілдің грамматикалық құрылысы, дыбыстық жүйесі толық айқындалды, сөз байлығы түгенделіп, сан алуан сөздіктер құрастырылды. Қазақ тілінің терминдік жүйесі жасалды, орфографиялық және орфоэпиялық жағынан нормаланып, әдеби тіл ретінде толысты.

Халықтың ұлттық жазуы, сөйлеу мәдениеті жоғарылаған сайын әдеби тілдің мәдениеті де өсе түседі. Ал әдеби тіл дегеніміз – «тілдің өмір сүруінің ең жоғарғы формасы» екендігі белгілі.

Тіл мәдениетіне жат тілдік бірліктер саналатын диалектизмдердің, қарапайым сөздер мен сөйлеу тілі элементтерінің әдеби тілді баламасы бола тұра орынсыз қыстырмалануы, сондай-ақ әр түрлі әлеуметтік диалектілерлің (арго, жаргон, варваризмдердің) қолданылуы, қысқасы, әдеби тіл нормасының бұзылуына жатады.

СОӨЖ

1. Әдеби тілдің аузыша нормалары.

2. Әдеби тілдің жазбаша нормалары.

3. Әдеби тілдің грамматикалық нормасы.

4. Әдеби тілдің лексика-фразеологиялық нормалары.

СӨЖ

1. Сөйлеу тілі элементтерін уәжді қолдану;

2. Кітаби тіл элементтерін уәжді қолдану;

3. Кітаби және сөйлеу тілі элементтерін стиль тезіне салу.

1. Диалектизмдер – жергілікті жерде, белгілі бір аймақта қолданылатын, яғни жұмсалу сферасы шектеулі тілдік бірліктер. Бұлардың әдетте әдеби тілде баламасы болады, сондықтан әдеби тіл нормасынан тыс тұратын элементтер: таңлай (жергілікті) – таңдай (әдеби), әпше (жергілікті) – әпке (әдеби), челек (жергілікті) – шелек (әдеби); үлкен, зор (әдеби) – нән (жергілікті), шекер (әдеби) – секер (жергілікті) т.б.

Қазақ тілтанымында диалектизмдер табиғаты әр кезеңдерде талай зерттеулердің нысаны болып келді. 1930-жылдары Ж.Досқараев, С.Аманжоловтар бастаған бұл ізденістер кейінгі жылдары жүйеленген арналы салаға айналды. Ш.Сарыбаев, С.Омарбеков, О.Нақысбеков, Ж.Болатов, Ә.Нұрмағамбетов, Ғ.Қалиев, Н.Жүнісов, Т.Айдаров, Ш.Бектұров, Ә.Бөрібаев, Қ.Айтазиндардың зерттеу-еңбектерінің нәтижесінде қазақ тіліндегі басты-басты диалектілік ерекшеліктер жан-жақты сипатталады.

Түбегейлі зерттеулер нәтижесінде жергілікті ерекшеліктер жиналып, сипатталып, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктеріне қарағанда, лексикалық ерекшеліктері мол екендігі анық белгілі болып отыр. Лексикалық ерекшеліктердің көлем жағынан аумақты келуі халықтың этностық құрамымен, географиялық жағдайымен, кәсіби, тұрмыс-тіршілігімен, әдет-ғұрып, салтымен тікелей байланысты. Тілде кездесіп отыратын диалектілік ерекшеліктер кездейсоқ құбылыс емес. Халықтың бәріне бірдей түсінікті әдеби тілде қолданылмайтын, тек белгілі бір территориядағы аймақта ғана пайдаланылатын ерекше сөздер тобын «диалект» дейді.

Соңғы жылдарға дейін қазақ қоғамында, әсіресе жалпыхалықтық тілдің әдеби формасын, оның нормаларын насихаттау, жоғары қою үрдісі күшейді де, диалектизмдер, қарапайым сөйлеу элементтері жұртшылыққа көбіне «құбыжық» ретінде көрсетілді.

Шындығында, әдеби тілдің нормасын насихаттау, оның дәстүрлі нормаларын қатаң ұстану принципін әрқашанда берік ұстануымыз қажет. Бірақ бейәдеби элементтері мүлде мансұқ етпей, тарихи құндылықтардың бірі ертінде оқып, танып білуіміз аса қажет.

Оқулықтарда, жекелеген зерттеулерде диалектілік құбылыстарды не үшін зеттейтініміз, танып білетіндігіміз жөнінде азды-көпті айтылған. Олардың негізі, сайып келгенде, әдеби тілді байытудың көзі, тілдің тарихын білу, көркем әдебиетте эстетикалық мақсатта жұмсалатыны т.б. дегендерге саяды. Мәселе тек осыларға тірелсе, онда жалпыхалықтық тілдің бейәдеби формаларын рухани құндылық деп жете тани алмаймыз. Оларды рухани құндылық деп тану үшін жоғарыда айтылғандар жеткіліксіз. Өйткені жалпыхалықтық тілдің бейәдеби элементтері ұлт, халық, тайпалық тәрізді тілдік ұжымның өмір эстетикалық мұрат-мақсатын білдіретін куммулятивтік қызмет атқарады.

«Қазақтың әдеби тілінің сөздік құрамын толықтыра түсу – әлі де жүріп жатқан процесс, сондықтан ауызекі сөйлеу бірліктерін, әсіресе диалектизмдерден мүлде бас тарту әлі ерте. Олардан тек стильдік мақсатпен көбінесе көркем әдебиетте ғана қолданып қана қоймай, жаңа ұғымдарды атаудың бір көзі ретінде қарау керек». [68;156]

Әдеби тілді диалектілер арқылы байыту мәселесі қазіргі кезде ғалымдар назарына жиі ілініп жүр. «Кемеңгер жазушы М.Әуезов шығармаларындағы ондаған диалектілерді ғалым Р.Сыздық әдеби тілдің сөздік құрамын толықтыруға әлеуеті жететін сөздер ретінде бағалайды. Себебі олар М.Әуезов пен одан кейінгі жазушылардың шығармаларынан орын алып, контекст арқылы мағыналары түсінікті болып, қос тілді және Абай тілінің сөздіктерінде тіркелген»

Диалектизмдерді тек стильдік мақсатпен көбінесе көркем әдебиетте ғана қолданып қоймай, жаңа ұғымдарды атаудың бір көзі ретінде қажеттілік туған сәтте, әдеби тілде баламасы болмаса, әдеби тілді байытуға әлеуетті болса, батыл қолдану керек.

Материалдық және рухани мәдениетке байланысты атаулардың едәуір бөлігі аумақтық (территориялық) диалектілерге қатысты болып келеді. Ақиқат өмірдің, қоршаған ортаның түрлі заттар мен құбылыстардың, әсіресе өсімдіктер мен жануарлар әлемінің толып жатқан атаулары диалектілік лексика жүйесінде бейнеленген. Олардың қайсыбірінің әдеби тілде баламасы жоқ деуге болады. Мысалы, диалектілік лексика жүйесіндегі үлек, көрпеш, суын, ортеке, әндемі, айлақ универбтерін алсақ үлек – «нардың баласы», көршеп – «кенже туған қозы», суын – «таза арғымақтан туған жылқы», ортеке – «бөкеннің еркегі», әндемі – «үй сылайтын темір қалақша», айлақ – «кеме тоқтайтын жер қойнауы» делініп, сипаттама немесе перефраз түрінде беріледі.

Бұларды когнитивтік деңгейдегі тілдік ұжымның өмір тәжірибесі, ой-санасы, дүниетанымымен байланысты қарау диалектикалық лексика жүйесінің семантикалық құрылымын тереңірек тануға мүмкіндік беріп қана қоймайды, сонымен қатар ақиқатты ойлаумен байланысты күрделі құбылыстарды бірте-бірте тануға септігін тигізеді.

Диалектілік материалдарды этнолингвистикалық аспектіде танытудың әдістемелік мәні айрықша.

Мысалы, профессор С.Аманжолов көрсеткен батыс өлкеге тән лексикалық ерекшеліктердің ішінде кейбір атауларды академик Ә.Т.Қайдаровтың, Ж.Манкееваның, Н.Уәлидің т.б. зерттеулеріндегі кейбір тұжырымдарды негізге ала отырып этномәдени аспектіде былайша талдап көрейік.

Қазақ тілінде жер бедеріне байланысты қолданылатын атаулар жүйесінде тұран, тепсен деген сөздер жатады. Бұл атаулар қыратты, таулы өлкеде жиі қолданылады. Тепсен – биік таудың басындағы тегіс жер, мал жайылымына ойыс, шұңқырлы жер. Жер бедерін бұлай арнайы атау себебі олардың әркелкі болады. Ойыс, шұңқырлау жердің оты көбіне тұщылау болып келеді. Диалектілік лексика жүйесінде бес ешкі, бес қонақ, құралайдың самалы тәрізді метеорологиялық терминдер жиі ұшырайды. Бұлар тек атаулар ғана емес, малшы қауымның, есепшілердің (халық астрономдарының) табиғат құбылысын жіті бақылап, соның нәтижесінде белгілі бір құбылысты танып біліп, ат қоюы. Мысалы, сәуір (апрель) айының басында бес күндей күн салқындап, жауын-шашын болады. Осы мезгілде далалы аймақтарда қарақұйрық, бөкен тәрізді түз жануарлары лақтап, лағын өргізеді.

Мамыр – үйректің ұя басып, балапан шығаратын, балапан ертетін кезі, жолбас жусан – «жусанның айрықша түрі», «боз жусан», желғұз – «жылдың дауылды, желді күні». Алсын – «қар астында көгеріп жаңа шығып келе жатқан шөп».

Міне, бұлар тек қана верталдық элементтер ғана емес материалдық әрі рухани мәдениеттің жалпыхалықтық лексикадағы көрінісі.

СОӨЖ

1. Диалектизмдердің бүгінгі лексикалық, стилистикалық статустары.

2. Диалектизмдердің көркем әдебиеттегі қолданысы мен өзге функционалдық стильдердегі кездесуі.

3. Диалектизмдер мен әдеби норма.

4. Қазіргі қазақ әдеби тілінің тірек диалектісі болды ма, болса қай диалект негіз болып танылады?

СӨЖ

1. Диалектизмдердің тілдік табиғаты.

2. Диалектизмдер мен қарапайым сөздердің ұқсастығы мен айырмашылығы.

3. Жалпыхалықтық тілдің бейәдеби формаларын рухани құндылық ретінде қарау.

2. Қарапайым сөйлеу тілі – әдеби тіл нормасынан тыс тұратын тілдік бірліктер, негізінен ауызекі сөйлеу тілінің элементтері қарапайым сөздердің әдетте әдеби тілдік эквивалентті болады. Олардың мағыналары көпшілікке таныс болып келеді, әрі таралу изоглосы болмайды, яғни еліміздің барлық аймақтарында ұшырасады. Басым көпшілік тұрпайы мағынада келетін, экспрессивті-эмоциональды реңкі бар тұлғалар. Сондықтан ресми жағдайдағы қарым-қатынаста қарапайым сөздерді қосып сөйлеу әдеби тілдің нормасына жат болып саналады. Мысалы, оттама, былшылдама, сандалма, қазақша ызғытып тұр, қағып жібер, пысықай т.б. дегендердің мазмұны төмен болса, мисәлі (мысалы), сәбеп (себеп), әгер (егер), киттай (құрттай) т.б. дыбыстық құрамы жағынан «жарым-жан» сөздер.

3. Жаргон, аргон сөздер. Бұл топқа жататын сөздер негізінен жалпы халыққа түсініксіз, белгілі бір шағын әлеуметтік топтардың лексикасындағы жасырын, құпия мағынадағы сөйлеу тілінің элементтері. Олар тіліміздегі жалпыхалықтық лексика негізінде белгілі бір топтардың мұқтаждықтарын өтеу үшін пайда болған жасанды (искусственный) тілге жатады. «Байырғы кездегі қазақ қоғамында барымташылардың өздері ғана қолданатын жасырын сөздері болған. Мысалы, салық «зат мүліктерін қоятын жасырын жер» дегенді білдірсе, мас – етістігі» тұтқиылдан, көзіне көрінбей бас сал» дегенді білдірген.

Қазіргі кезде жастар арасында сөзді «құпиялап» сөйлеу дағдығы байқалмайды. Алайда соңғы жылдары, әсіресе 1990-жылдардан бері, өздерін әлеуметтік жік ретінде сезіну күшейте түскендіктен болар, қазақ жастары арасында жаргон элементтерін қолдану үрдісі байқала бастады. Мысалы: көпелек, қума «ақымақ», базар жоқ «иә, мақұл», қораға кіру «қиын жағдайда қалу», қж болып тұр «қолайсыз жағдай болып түр» т.б. [45;8].

4. Ескі жазба тіл элементтері қазіргі әдеби тіл нормасынан тысқары тұрады. Фаһим – «пайым», уәһим – «уайым», жазғыл «жаз», айла – «ет», «қыл», тоғра – «тура», екісі – «екеуі», өле жазып – «өле жаздап», жібергін – «жібер», бірін-бірін – «біртін-біртін», ашық, мағшуқ – «ғашық», намы – «заты», «аты, нәрсесі», жүрің – «жүр», дәру – «дәрі», зінжір – «шынжыр». Бұлардың ескі жазба тілге тән дүниеліктер екенін елеп-ескермей, парқын ажыратпай, оңды-солды жұмсау, әдеби тілдің мүддесімен үйлеспейді. [45:9]

5. Варваризмдер. Бұл топқа әдеби тіл нормасында жоқ шет тілдік сөздер жатады. Кейбіреулер звонда, конечно, почти, так что, если, и т.б. сөздерге үйреніп алады да, сөз арасында тықпалай береді. Мұндай сөздерді орынсыз қолдана беру тыңдаушысын мезі етіп, жағымсыз әсер қалдырады. Варваризмдерді уәжсіз, мақсатсыз қолдану тілдік түйсіктің, тілдік сананың төмен екенін көрсетеді. Ал номинациялық мұқтажды өтеу мақсатында қолданылатын шеттілдік атаулар мен терминдердің варваризмдерден қызметі өзгеше.

Варваризмдердің көркем мәтінде, кейіпкер тілінде ұшырасатындығы белгілі. Жазушы кейіпкерлерінің портретін жасап, даралау үшін варваризмдерді эстетикалық қызметке жегеді. Мысалы:

– Жарайды, болыс аккуратный кісі екен… Бұрын болыс болып па едіңіз? Еліңіз неше ауылнай? деді біреу.

– Е, енді қазынаның жұмысы болғасын… Куратный болмаса қызмет болама… Куратный болмаса… Әркім обезін жұмысына әзір тұрмаса, гатовай тұрмаса… - деп, Оспан тағы қабаттасты да, соңғы сұрауларды ұмытып кетті… Оның орнына:

– Біздің болыс жеті ауылнай; бұл кісі болыс болғалы екінші жыл, - деді, атқамінерлердің бірі (Ғ.Мүсірепов, «Тулаған толқында» 22 б.).

«Орыс тіл білімінде «төменгі стиль» саналатын, ортақ атаумен «қала тілі» аталатын құбылыстар жиынтығы қазақ тіл білімінде бұрын басқа бір қырынан сөз болған. К.Аханов, Ә.Хасенов, Т.Қордабаев сынды ғалымдар өз еңбектерінде, сондай-ақ түрлі оқулықтар авторлары варваризм, арго, жаргон түріндегі стильді бұзатын, тіл мәдениетіне зияны тиетін құбылыс ретінде қарастырылып келеді. Әйтсе де бұл проблеманы тілші-ғалымдарымыз жалпы тіл атаулы бар жерде міндетті түрде болатын, белгілі дәрежеде тілдің дамуын көрсететін универсалды құбылыс деп қарастырған жоқ әрі олардың тілімізде пайда болуының әлеуметтік себептері де жан-жақты ашылып, талданған емес. Бұл, бір жағынан, әлеуметтік лингвистиканың қазақ тіл білімінде жетіле түскендігін танытады. «Қала тілі» проблемасы уақытқа қарамай тілімізде әрқашан болатын универсалды құбылыс екендігі анық, өйткені ол қоғаммен, әлеуметтік өмірмен тығыз байланысып жатыр. «Тіл мен қоғам» арасалмағы айқындалған кезде бұл құбылыстың тіл мәдениетіне әсері терең зерттелетініне күмән жоқ». [54;197]

СОӨЖ

1. Қарапайым сөйлеу тілінің табиғаты мен стильдік қызметі.

2. Сөйлеу тілінің басқа элементтерінен (диалектизм, жаргон, арго сияқтылар) айырмашылықтары.

3. Қарапайым сөздердің әдеби нормаға қатысы.

4. Ескі жазба тілі.

СӨЖ

1. Әдеби сөйлеу тілі мен қарапайым сөйлеу тілі (бейәдеби сөйлеу тілі), ортақ тұстары мен өзіндік ерекшеліктері.

2. Кітаби сөзге (кітаби стильге) жататын тілдік бірліктер.

3. Тұрмыстық сөйлеу тілі.

4. Әдеби тіл нормасына жатпайтын әртекті (гетрогенді) элементтердің көркем шығармадағы қолданысы.