Үi модуль

ЭТИМОЛОГИЯ

Зерттеу нысаны

ЭТИМОЛОГИЯ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІ

ЭТИМОЛОГИЯНЫҢ ТҮРЛЕРІ

1-блок

3-блок

2-блок

Халықтық этимология

Ғылыми этимология

Этимологиялық сөздік

Тіл білімінің қай саласын алсақ та, өзінің жеке бір зерттеу объектісі, мақсаты, міндеті, әдіс-тәсілдері, зерттеу қырлары болады. Этимология тіл білімінің ең бір қызық та қиын саласы.

Этимология грек тілінің etymos «ақиқат» және logos «білім» деген сөздерінің бірігуінен жасалған. Тіл білімнің ішінде тарихи лексикологияның арналы да арнаулы саласы. Ол жеке сөздердің, сөз тіркестерінің, грамматикалық тұлғалар мен морфемалардың, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің де түп-төркіні мен шығу тегін, олардың пайда болу, даму жолдары мен қазіргі тілдерден көрініс сабақтастығын анықтап, тарихын ғылыми тұрғыдан зерттейді.

Этимологиямен арнайы айналысып, сөз төркіні туралы ойларын үнемі ортаға салып жүретін ғалымдарымыздан академик Ә.Т.Қайдар, Р.Сыздық, Ә.Нұрмағамбетов, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, С.Исаев, А.Махмудов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Ғ.Әнес т.б. секілді ғалымдардың атын атауға болады.

Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен объектісінне қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Этимологияның негізгі принциптеріне: а) фонетикалық, ә) морфологиялық, б) семантикалық, в) тарихи деп аталатын принципке сүйенеміз.

Фонетикалық принцип тілдегі түрлі дыбыстық өзгерулердің жолдарын, дамуын, алмасуын дәлелдеуге, сан алуан фонетикалық заңдылықтарды қатаң ескертуді талап етеді.

Морфологиялық принцип сөз, түбір структурасының, жалғау-жұрнақтар системасының өзгеру жүйесін түсінуге көмектеседі.

Семантикалық принцип сөздің мағыналық жағынан дамуын зерттеуге құралады. Бұл принцип этимологияның негізгі принциптерінің бірі болып саналады. Өйткені мағынасыз сөз болмайтыны белгілі.

Тарихи принцип әр түрлі экстралингвистикалық факторларды, яғни тарихи фонды, факторды назарда ұстайды. Бұл әсіресе, кірме сөздер, тілдің этнографиялық лексикасын зерттеуде бірден-бір қажет.

Бұл аталған этимологиялық принцип-критерийлер өзара тығыз байланыста және бір-бірін толтырып тұрғанда ғана шын дүниеге келеді. Оларды үш түрлі топқа бөліп қарауға болады:

1) ғылыми этимология.

2) халықтық этимология.

3) қызықты этимология.

1. Ғылыми этимология. Тіл дамуының объективті заңдылықтары мен принциптеріне сүйеніп жасалған этимологияларды ғылыми этимология деп атайды. Ғылыми этимология сөз төркінін, морфемалардың даму тарихын дәл анықтап, ғылыми негізде түсіндіреді. Мысалы, нағыз ғылыми этимологияның алғашқы нұсқаларын қазақ тіл білімінің негізін салушы, профессор Қ.Жұбановтың еңбектерінен табамыз. Қ.Жұбанов «Күй» атты тамаша еңбегінде қазақ тіліндегі күй, домбыра, сыбызғы, қобыз, жыр, толғау, бақсы, ән, би т.б. толып жатқан музыкалық терминдердің түп-төркінін, этимологиясын жан-жақты ашып көрсетеді. Музыка терминдерін таза тілдік тұрғыдан талдағанда, жалғыз қазақ емес, түркі-монғол, араб-иран тілдерімен салыстырып, молынан мысал, дәйекті деректер келтіріп, батыл болжамдар жасайды. Бұл еңбектің лингвистер үшін маңызы қандай болса, музыка мамандары үшін де соншалықты қымбат.

2. Халықтық этимология. Білмегенді білуге ұмтылу, өмірдегі жұмбақ құбылыстардың сырына үңілу адам табиғатына тән қасиет. Адамдар о бастан айналасын қоршаған заттар атауының қайдан шыққанын, қалай пайда болғанын үнемі қызықтап, оларға өз шамаларынша жауап тауып, дәлелдеуге «кілтін» табуға тырысқан. Сөздердің түп-төркініне үңіліп, неге бұлай айтылғанына зер салу құр ғана қызық емес. Мұндай ізденіс сөз мазмұнын терең түсініп, оларды орынды, дәл, дұрыс қолдануға септігін тигізеді.

«Этимологияның бұл түрін кейде «қарапайым этимология» немесе «жалған этимология» деп те атайды. Оның басты себебі: сөз тіркесін танып-білуге теориялық дайындығы мол, тәжірибелі тіл мамандары емес, «өз тілімді бір кісідей-ақ білемін» деп есептейтін зиялылар мен қарапайым халық өкілдерінің де ат салысуына байланысты». [46;437]

Ана тіліміздің асыл қазынасы іспетті ел, жер, жұрт атаулары, терең мазмұнды тұрақты тіркестер мен пареомологизмдер, сондай-ақ сырттан енген түсініксіз кірме сөздер т.б. халық санасында қайта жаңғырып, талай аңыз-әңгімелерге арқау болып, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келеді. Түсініксіз сөздерді халық өзіне таныс, түсінікті сөздерге «туыстырып» солардан төркіндетіп отырған. Сондықтан, кей жағдайда «халықтық» этимологияны «жалған» деп те атайды. Себебі кейбір адамдардың этимологияның табиғатын дұрыс түсінбей, оның ғылыми принциптерін жөнді білмей, жеке сөз мағынасын өзінше тұспалдап, топшылап «өзіндік тәсілмен» төркіндетілген сөздердің, мысалы. Бразилия – «Біраз ел», Жапония – «Жұпын ел», Азия – «Әз ұя», Африка – «қапырық ел», Корей – «Керей» т.б. халықтық этимологиясы адамды күлдіретіні рас.

«Халықтық» этимологияларға мысалды алыстан іздемей-ақ, бала күннен жаттап өскен ауыз әдебиеті нұсқаларына жүгінейік. Көне жырларымыздың бірі – «Қозы-Көрпеш – Баян сұлуды» еске алайық… Ата-бабаларымыз өздері кір жуып, кіндік кескен талай жер атауларын осы жырда кейіпкерлер әрекетімен сабақтастырмаушы еді!…..

Қорқау ойлы Қарабай аударыла көшкен сәтте, абыр-сабырға сабасы жарылып, қымызы төгілген жер «Ақкөл», «Жайылма» атанады. Қозыны аңсай күткен Баян шыдамай, алтын сандыққа сәлемдеме толтырып, Айбасты ұзақ жолға шығарып салушы еді ғой. «Домбыралы», «Моншақты», «Қарқаралы» деген жерлер осы сандықтан «түсіп қалған» нәрселер болса, «жауыртауға» келгенде аты титықтап, сол жерде амалсыздан «Алтын сандық» та қалмаушы ма еді!?

Негізінен, осындай аңыз-әңгіме, шежіре түрінде болып келетін «халықтық» этимологиялардың

«халық творчествосы іспеттес бұл көне шежіре-сырлар этнос тарихына сәулесін түсіріп, бағы заман елестерінен дерек береді.» [10;100]

3. Қызықты этимология. Этимологияның бұл түріне (газет, журнал, БАҚ құралдары) беттерінде жарық көрген көпшілік қолды материалдар жатады. Осыған байланысты оны тіл білімінде «ғылыми-көпшілік қолды этимология» деп те атайды. Бұлар қалың көпшілік қауымға арналғандықтан, ондағы материалдардың берілуі, терминологиясы арнайы ғылыми басылымдағы зерттеулерден өзгеше болады. Автордың «өз тілімен» көпшілікке түсінікті түрде жазылып, қалың бұқара арасына тез тарап кететін этимологиялар жатады.

Әрине, бұл еңбектерден ғылыми негіз іздеп, оны талап ету мүмкін нәрсе емес. Бұдан «қызықты» этимология мүлде қажетсіз екен деген ұғым тумау керек. Біз «халықтық» этимологияны ғылыми этимологияға қарама-қарсы, көбіне оны мансұқ қылсақ, ал «қызықты» этимология – ғылым этимологияның көкжиегін кеңейтіп, оның жетістіктерін үлкен орбитаға шығарып, қалың бұқара арасына таратар өте қажетті «елші» сала. [10;109] Бұл салада қазақ тіл білімінде академик Р.Сыздықтың «Сөздер сөйлейді» деген кітабын атай аламыз. Бұл кітап – қазақ тіл біліміндегі «қызықты» этимология мен ғылыми этимологияны шебер ұштастыра білген тұңғыш ғылыми-көпшілік қолды еңбек.

СОӨЖ

1. Э.В.Севортянның «Сөздігіндегі» қазақ тіліне араб, парсы тілдерінен енген оқу-білім, мәдениет, ғылым, дінге т.б. қатысты сөздерді тауып, қандай дыбыстық, мағыналық өзгерістерге ұшырағанын көрсетіңіздер.

2. Сөз мағынасының эволюциясын (қозғалысын) танытатын құбылыстар.

СӨЖ

І. Профессор Р.Сыздықтың «Сөздер сөйлейді» кітабынан батырлар жыры мен лиро-эпостарда, ХV-ХІХ ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың шығармаларында, мақал-мәтелдерде, тұрақты тіркестер құрамында мағынасы күңгірт немесе архаизмге айналған сөздердің байырғы түп төркініне және тарихи-дыбыстық өзгерістеріне талдау жасаңыз:

- қазіргі тілімізде кеңінен қолданылып жүрген таныс сөздердің: аға, ала, қарындас, азамат, жігіт, алаш, амандасу сөздерінің мағыналарына назар аудару;

- монғол тілінен енген ереуіл, алдияр, барымта, қарымта, үдере (көшу), дулыға, сұрқылтай, толағай, төбе (төбе би дегендегі) т.б. сөздердің шығу тарихына;

- наным-сенімге қатысты сөздерді;

- әскери лексикаға қатысты атауларды тауып, топтап түпкі мағыналары мен этимондық рөліне назар аудару.

ІІ. Халықтың этимологияға жатқызылып жүрген (Бразилия – біраз ел, корей – керей т.б.) сөздерге мысал келтіріп, ғылыми негізсіз екендігін дәлелдеңіз.

ІІІ. Фразелогизмдердің түп-төркінін (неге бұлай айталытынан) ашып көрсетіңіздер.

Елу жылда ел жаңа, соқыр түйе, он екі мүше, ат-құйрығын шырт кесу, бұл тапсырманы орындау үшін мына еңбекті қараңыз:

Н.Уәлиев «Қазақ әдебиеті», 14 май, 1982 ж. «Сөз төркінін барласақ».