5. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі

Қазақ тілінің омонимдер сөздігі М.Белбаеваның авторлығымен 1988 жылы шықты. Бұл сөздікте әрбір атау сөз алфавит ретімен түзілген. Омонимдік қатарға енген әр сөз рим цифрымен нөмірленіп, мағыналары түсіндіріліп берілген.

Сөздікке енген омонимдердің түрлері белгіленген, яғни олар әр түрлі жолдармен жасалатынына байлданысты түбір омонимдер және туынды омонимдер, сөздердің бірігуінен жасалған омонимдер, басқа тілден енген сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы бірдей полисемиядан ажыраған омонимдер түгел қамтылған. Сөздікте сонымен қатар бірнеше шартты белгілер пайдаланылған. Мысалы, әр сөз қай сөз табына тән екендігін білдіретін грамматикалық белгі арқылы көрсетілді. Зат- зат есім, сын-сын есім, сан-сан есім т.б. Мысалы: Мәңгі І-ІІ

Мәңгі І үст. өмір-бақи, ылғи, мәңгілік, үнемі. Даңқты генералымызды қазақ халқы мәңгі ұмытпайды (Ж.Тілеков).

Мәңгі ІІ сын. Басы ауған жаққа қаңғып жүре беретін, нақұрыс, әңгі. Өз бетімен үйге келмей, басқа бір сиырға еріп жүре беретін мәңгі еді. ()

Сонымен қатар сөздікте тілдің белгілі бір саласында қолданылып, әбден қалыптасқан стильдік мәні бар сөздерге стильдік белгі қоса қойылып отырған. Мысалы, кәсіб-кәсіби, кітаб-кітаби, дін-діни, миф.-мифологиялық көне-көнерген т.б. сөздер.

Мысалы, Бадана І-ІІ

Бадана І зат. Көне. Батырлардың соғыста киетін қорғаныс киімі, темір сауыт. Батыр киетін қорғаныс киімі, темір сауыт. Батыр Толтай балпылдап, Бадана киіп жарқылдап (Манас)

Бадана ІІ зат. Бот. Жерге түйін тастап өсетін өсімдік, пиязшық, жуашық. Саршұнақ әсіресе бадана өсімдігін, оның жапырақ сабақтарын және бұтақтарын жейді. (Х.Қ.)

Әдеби тілден тыс қолдану шегін көрсететін: қарап. – қарапайым сөз, тұрп.- тұрпайы сөз, сөйл. – сөйлеу тіліне тән сөз, диал –диалектілік сөз т.б. сияқты белгілер көрсетілген. Мысалы: Бәлек І-ІІ

Бәлек І ир. Зат. Сөйл. Пәлек. Асқабақтың бәлегі қау болып қалыпты ғой («Диал. сөздік»)

Бәлек ІІ. Ор. Зат. Постромканың ұшын іліп қоятын, екі жағы кертілген жуантық ағаш: «валек».

Динамометрдің екі ырғағы бар, бұл ырғақтардың біреуі постромканың ұші ілінетін бәлекке, екіншісі тартатын жүкке бекітіледі. (А.Сыз.)

Ғылымның белгілі бір саласында ғана арнайы қолданылатындығын көрсететін белгілер де қысқартылып берілген: биол – биология, хим.- химия, муз.- музыка, мед.- медицина, саяс.-саяси, спорт- спорттық т.б.

Мысалы: Баян І-ІІІ

Баян І ир. Зат. Тұрақ, тұрлау, тиянақ. Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің. (Абай)

Баян ІІ зат. Бастан кешкен тарихи оқиға, өмірден көрген істер. Ағарып мұрт пен сақал, шаш Бастамай-ақ бұл жырды Баяғы өткен баяннан (С.М.)

Баян ІІІ зат. муз. Қатар-қатар тілдері бар үлкен гармон, музыкалық аспап. Бір үшеу көшені басына көтеріп келеді. Ортада балташы Пахрейдің баласы баян тартып, тракторист Төкен қосылады.(Ғ. Мұст.)

Сонымен, қазақ тілінің омонимдер сөздігі – үлкен тәжірибенің жетістігі, мағынасы ешбір күмән тудырмайтын басы ашық сөздер негізінде жасалған сөздік болып табылады.

6. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі

Қазақ тілінің антонимдер сөздігі тұңғыш рет Ж.Мусиннің авторлығымен 1984 жылы шықты. Антонимдік жұптар алфавит тәртібімен берілген және сөз мағыналарының қарама-қарсылық мәнін ашатындай мысалдар қамтылған. Антонимдердің мағынасын ашатын түсініктемелер берілмеген. Себебі сөздердің антонимдік мәні әр түрлі түсіндірме сөздіктерде ашылатыны мәлім.

Негізгі және туынды зат есім, сын есім, үстеу антонимдер түбір күйінде, етістік антонимдер тұйық етістік немесе есімше күйінде берілген. Осы жылы шыққан сөздікте көбінесе лексикалық антонимдер көбірек орын алып, стильдік антонимдердің кейбір түрлері ғана қамтылған.

2000 жылы А.Жұмабекованың авторлығымен шыққан антонимдер сөздігі теориялық материалдармен толықтырылып, антоним сөздерді жүйелеудің ұстанымдары мен тілдегі және сөйленістегі функциялары ғылыми жаңа көзқарастар негізінде ұсынылған.

Сөздік негізгі бөлім мен сөздікке енген антонимиялық жұптардың көрсеткішінен тұрады. Атаудан кейін көркем, публицистикалық әдебиет, халық ауыз әдебиеті туындыларынан алынған мысалдар берілген. Сөздіктегі дәйексөздер екі қарама-қарсы қойылған сөздерді қамтиды және олардың мағыналарын ашуға көмектеседі. Сонымен қатар соңғы шыққан сөздіктің бір ерекшелігі– көп мағыналы сөздердің мағыналарын ажырату үшін 10 томдық қазақ тілінің түсіндірме сөздікке сәйкес олар санмен белгіленген. Мысалы:

Алыс 1 – жақын 1

Алыс 2 – жақын 2

Мұнда

Алыс 1– «1. Шалғай, жақын емес» (ҚТТС, 1т, 243бет)

Жақын 1 – «1. Аралығы жуық, таяу, таман» (ҚТТС, 3т, 553б)

Алыс 2 – «2. Ауысп. Туыстығы жақын емес, атасы бөлек, бөтен» (ҚТТС, 1 т, 244 б)

Жақын 2 – «2. Ауысп. Ағайын-туған, туысқан-тума, жекжат» (ҚТТС, 3т, 553б)

Атауда зат есімдер, сын есімдер және үстеулер жекеше түрде, атау септігінде беріліп отырады (алғыс-қарғыс, ойлы-ойсыз, сырт-іш); ал етістіктер негізгі формада жекеше түрде берілген (ал– бер).

Антонимдердің синонимдік жұбы негізгі атаудың астында бас әріптермен, жай қаріппен негізгі антонимиялық жұптың синонимдері ретінде келтіріледі. Мысалы: