3. Этимологиялық сөздік

Бұл – бір тілдегі сөздердің осы күнгі ұсталып жүрген тұлғасының қалай пайда болғандығын, шығу төркінін мысалдар арқылы талдап түсіндіретін сөздіктің түрі.

Бұған тілдегі бар сөздердің бәрі енбей, тек жасаулы, шығуы жағынан түсіндіруге қиыншылық келтіретін сөздер ғана енеді.

«Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі» 1966 жылы шықты. Бұл сөздікте 333 сөздің этимологиясына түсініктеме берген. Сөздің тілдік төркінін (о баста қай тілде, қай мағынада қолданылғандығын) анықтау, сөздің ең бастапқы морфемдік құрамы мен о бастағы семантикасын анықтау, қазақ тілінің өзіне тән туынды түбірлердің құрамдық элементтерін анықтау сияқты міндеттер сөздіктің өн бойынан көрінеді.

Сөздікке қос сөз құрамында ғана кездесетін, жеке-дара қолданылмайтын сөздер, идеомалық, фразалық немесе жай тіркестер құрамындағы жеке мағынасы түсініксіз сөздер, мақал-мәтелдерде ғана кездесетін, әдеби тілімізде жеке-дара қолданылмайтын, бастапқы тұлғалары өзгеріп кеткен біріккен сөздер, өзге тілдерден еніп, қазақ тілінің заңына байланысты фонетикалық өзгеріске ұшырауы бірнеше т.б. сөздер сөздіктің негізгі объектісіне енген.

Реестрге алынған сөзден кейін көркем әдебиеттен немесе бай ауыз әдебиеті шығармаларынан мысалдар беріліп отырады. Реестрде әрбір сөзге байланысты талдаған ғалымдардың пікірлері берілген және олар мысалдар арқылы толықтырылған. Талдауда мақала авторының өз пікірінен басқа, сол сөздің этимологиясы туралы өзге авторлардың бұрынғы-соңғы әдебиеттерде кездесетін пікірлері толық көрсетіліп отырған.

Сөздіктің құрылымы мен құрылысын, жасалу принципін мынадай мысалдардан көруге болады:

Немере. Бұл өнер сенің өмірлік наның. Сенің емес, сенің ұлыңның, немерең мен шөбере –шөпшегіңнің азығы,- деді. (Ө.Қанахин). Немере – ұлдың баласы (ұлы, қызы); Бұл сөз қазақ тіліне және де басқа да түркі тілдеріне парсы тілінен ауысқан. Парсы тілінде (набире)- баланың баласы деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз қазақ тілінен басқа, өзбек тіліне набира, невара, ұйғыр тіліне нәвра, қырғыз, қарақалпақ тілдеріне немира // немере түрінде ауысқан (Б.С.)

Ұлыс: Ұлыстың ұлы күні. Ол күнде наурыз деген бір жазғытұрым мейрам болып, наурыздама қыламыз деп, той- тамаша қылады екен. Сол күні – «ұлыстың ұлы» (Абай). Ұлыс – қазірде тува, алтай тілдерінде «халық» мағынасында жұмсалады; монғолша улс – мемлекет, ел, үкімет-, халық, адамдар. Династия. Мысалы, монғол улс – Монғолия. Бұл тілде ұлыс «ірі ру, орда» ұғымында да қолданылған.

Көне түркі ескерткіштерінде халық деген сөздің орнына ұлыс сөзі қолданылғанын байқаймыз. Орта Азия әдеби тілінде, бұл шығармалар жөнінен жазылған сөздіктерді, «Бабур – Намада» бәрінде де ұлыс сөзі «халық» мағынасында қолданылады. Навоидың парсы тілінде жазылған өлеңдеріне байланысты халық сөзін (бұл араб сөзі) ол туралы сөздік жасаушылар ұлыс деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі –монғол тілдерінде «халық» мағынасында қолданылып келген көне сөз (І.К. және Ж.Б.)

4. Синонимдер сөздігі

«Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі» ғалым Ә.Болғанбаевтың авторлығымен тұңғыш рет 1962 жылы шыққан болатын. Бұл сөздікте мәндес сөздер белгілі бір қатарға топтастырылып, әрбір сөздің өзіне тән мән-мағыналары анықтала отырып әртүрлі әдебиеттерден мысалдар келтірілген.

Ал 1975 жылы «Қазақ тілінің синонимдер сөздігі» деген атпен бұрынғы шыққан сөздіктің толығып кеңейген, өңделіп түзетілген жаңа варианты екінші рет басылып шықты. Алғашқы (1962 жылы) сөздікке төрт мыңнан астам сөз берілді. 1400 синонимдік қатар енсе, екінші басылымына 5000-нан астам синоним берілген.

«Синонимдер сөздігі» тағы да толықтырылып, Ә.Болғанбаев, С.Бизақов, Ш.Дәулетқұловтың авторлығымен 2001 жылы қайта шықты. Ал бұл соңғы сөздікте 9000 –дай сөз қамтылып, әрбір ұяға топтастырылған синонимдердің бәріне ортақ сипаттама түрінде анықтама, сондай-ақ синонимдік қатардың әр сыңарына мысалдар берілген. Бұның өзі қазақ әдеби тілі лексикасының байып, даму үстінде екендігін танытатыны сөзсіз. Аталмыш сөздікте ұядағы сөздің синонимдік қатарының күнделікті баспасөз бен сөйлеу тілінде ең көп қолданылатын сыңары алдымен беріліп, көпшілікке белгілі болып үлгіре қоймаған бірлі-жарым синонимдер ең соңынан берілген. Мысалы: Өлермендік, жанкештілік, жансебілдік. Өлер-тірілеріне қарамаушылық, жан аямаушылық, өжеттілік, батылдық осы сөзіне қарағанда жансебілдік сөзі сирек қолданылатындықтан соңынан беріліп тұр. Мысалы: Ешқашан, әсте, ешбір, ешқандай, өмірі, әстілі жерг. әрқашан, ешқандай, ылғи да. Мылтық оқтағанда оның аузын ешқашан кісіге қаратып оқтама (Ш.Айманов). «Әділдік» деген жалғыз сөз қарт ананың ойынан әсте шықпайды (С.Омаров). Бауыржан ешбір кемшілікті кешірмейтін (С.Бақбергенов).

Сонымен қатар сөздікте әр синонимдік қатарға анықтама беріле отырып, түрлі жанрда жазылған шығармалардан мысалдар алынған.

Ал цитат табылмаған кейбір сөздерге ойдан мысал алынып, оған «ауызекі тіл» деген белгі қойылған. Мысалы: Сапыру, араластыру. Ойын картасының жұбын жазып, өзара алмастыру. Карташылардың картаны сапырмай-ақ үлестіре салатын әдеті болатын (Ауызекі тіл). Ойын сайын картаны араластырып отырмаса, карта араласпайды. (Ауызекі тіл).

Сонымен сөздерді сауатты жазумен қатар сауатты айта білу қазіргі таңда өмір талабынан туындап отыр.

Әдеби тілдің қалыптасқан кезінде, ғылым мен техниканың қанат жайып өскен уақытында сөздікке деген сұраныс арта түспек. Сөздіктер бір емес, әлденеше рет жасалып, қолдан қолға өтіп өңделеді, толығады. Сөйтіп әр халықтың күнделікті кәдесіне жаратылады.

Лексикографиялық жұмыстар – тіл мәдениетіндегі табыстарды, оның жүйелі қалыптасқан нормаларын жұртшылыққа дер кезінде күнбе күн жеткізудің, білім берудің қалыпты бір формасы…. Сөздіктер тілді жүйелендіріп, ауа жайылушылықтан таза болуына тікелей жәрдем етеді.