Аударма сөздік

Аударма сөздіктер жасау мәселесі бұрынырықта-ақ жолға қойылған болатын. 1946 жылы «Орысша- қазақша сөздік», 1954 жылы бір томдық «орысша-қазақша сөздік», 1954 жылы Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың «қазақша-орысша» сөздігі жарық көрген болатын. 2001 жылы жалпы редакциясын Р.Ғ.Сыздықова мен К.Ш.Хұсайынның басқаруымен «қазақша-орысша сөздігі» басылып шақса, сол жылы Қ.Бектаевтың «Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігі» жарық көрді.

Бұл сөздік 3 бөлімнен тұрады. Қазақша-орысша, орысша-қазақша және 750-ден астам жалғаулар мен сөздерді жинақтаудың алгоритмі берілген үшінші бөлім.

Аударма сөздіктер көпшілік қауымға арнала отырып, қазақ тілінің сөз байлығын үйрену, меңгеру үшін баға жетпес еңбек болып табылады. Қазақша- орысша (және керісінше) сөздіктерден басқа «Ағылшын-қазақ сөздігі» (1960), «Моңғолша-қазақша сөздік» (1954,1977), «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» (1969, 1984), «Парсыша-азақша түсіндірме сөздік» (1974), «Қазақша-ағылшынша сөйлесу» (1966), «Қазақша-немісше сөйлесу» (1968) сияқты сөздіктер де шықты.

Қазіргі уақытта мемлекеттік тілдің қоғамдық-әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту мен оны дамытудың бір жолы – жоғарғы оқу орындарында қазақ тілін мамандыққа байланыстыра оқыту.

Осыған байланысты Ф.Оразбаева, А.Мұратбековалардың тарих факультеті студенттеріне қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқытуға арналған қазақша-орысша сөздігі (2003ж), Ф.Оразбаева, С.С.Сейтеновалардың автомобиль шаруашылығы бөлімінде оқитан студенттерге қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқытуға арналған қазақша-орысша сөздігі (2004ж.) жарық көрді.

Сөздіктің алға қойған мақсаты – жоғарғы оқу орындарының тарих, автомобиль шаруашылығы факультеттерінде оқитын жоғары оқу орындарының студенттеріне қазақ тілін мамандыққа сәйкес қатысым әдісі арқылы оқытуда жиі қолданылатын сөздерді оқыту; орыс бөлім студенттерінің қазақша сөйлеу тілін коммуникативтік тұрғыдан дамыту; тіл үйренушілердің сөздік қорын мамандыққа қатысты лексикамен молайту; қатысымдық тұлғаларды сөйлесім әрекетіне (айтылым, оқылым, жазылым, тыңдалым, тілдесім) байланысты іске асыру; кәсіби тақырыптағы мәтіндерді, баспасөз материалдарын, радио, теледидардан ақпараттық хабарларды түсіну, оқу, мазмұндап айта білу 57.3.

Іі блок Сөздердің сипатталу мақсатына қарай түрлері

Сөздердің сипатталу мақсатына қарай орфографиялық сөздік, орфоэпиялық сөздік, этимологиялық сөздік, синонимдес сөздердің сөздігі, омонимдес сөздердің сөздігі, антонимдес сөздердің сөздігі болып бөлінеді. Олардың сипатталу мақсаты бір, яғни белгілі бір сөздердің жазылу, айтылу нормаларын, шығу төркіні мен мазмұн, форма межесіндегі тіл бірліктерін негіз етеді.

1. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі

Емле немесе орфография бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылу нормаларын қарастырады. Адамдар өз ойын ауызша да, жазбаша да жеткізе алады. Орфоэпия дұрыс айту қағидаларын реттесе, орфография дұрыс жазу қағидаларын белгілейді. Емле ережелері жалпыға ортақ, әрі тұрақты болады.

1960 жылы баспа қызметкерлері мен мұғалімдерге арналған қазақ тілі емлесі мен тыныс белгілері ережелерін көрсеткен тұңғыш анықтағыш шықты. Оның өңделген екінші басылымы 1974 жылы жарық көрді. «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі» 1963 жылы, ал оның толықтырылған басылымы 1988 жылы басылып шықты.

Емле сөздігінің төртінші басылымы проф. Р.Сыздықтың редакторлығымен 2001 жылы жарық көрді. Бұл еңбекте алдымен, қазақ тілінің соңғы 10-15 жыл ішіндегі жаңалықтары ескерілді. Атап айтатын болсақ; бұрын қолданылып келген кірме сөздердің қазақ баламалары енді: әдістеме, әуежай, бағдарлама, бейнетаспа, ұшақ, күнпарақ, қазанама т.б.

Бірінші сыңары ақ, қара, ала, сұр сияқты түс атауларымен келген аң-құс өсімдік, жан-жануарлар атаулары бұрынғы сөздіктерде тіркес күйінде келсе, жаңа басылымда бұлар күрделі атау болғандықтан әрі бір ғана аңның, құстың, өсімдіктің, жәндіктің атын білдіргендіктен біріккен сөз ретінде қосылып жазылды; ақжалбыз, ақбидай, ақсусар, ақтиін, қарабидай, қарақұр т.б.

Өсімдік, ауру атауларының дара тұлғалары да, біріккен сөз түрлері де аталмыш басылымда жаңадан қосылды: әлпігүл, әйкен, безтамақ, аққандылық, желжалақ т.б.

Қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сәйкестендіріліп өзгертілген бірсыпыра кірме сөздер енді: келе (кило), зауыт (завод), пойыз (поезд), т.б; Кейбір жасанды тұлғалар сөзтізбеден алынды: айтысқыштық, жығылдырту, қораздандыру т.б. Осындай түзетулер мен өзгерістер негізінде жасалған соңғы орфографиялық сөздік жұртшылықтың ойынан шығып, қоғамға қызмет етіп келеді.