Лексикалық және стильдік антонимдер

Тілімізде лексикалық антонимдермен қатар стильдік (немесе контекстік) антонимдер де кездеседі. Олар жарыса, қатар қолданылып антоним ретінде қалыптаспаса да, белгілі бір контексте ғана қолданысқа түседі.

Мысалы: Үй отырып салбырап, Түзге шықса албырап, Кісіні көрсе қылжыңдап, Қалжыңшылсып ыржыңдап (Абай).

Кейбір антоним сөздер көбінесе бір сөйлем ішінде қатар қолданылып, жалпылық мәнде жұмсалады. Мысалы: Ұяламыз дегені көңіл үшін, Ұсақ қулық бір ғана өмір үшін. Татымды достық та жоқ, қастық та жоқ, Жігері жоқ маңызы жеңіл үшін (Абай).

Осы мысалдағы антоним сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі қызметін атқарып, ыңғайлас жалғаулықтар арқылы байланысады. Сол сияқты қарсылықты жалғаулықтар немесе болымсыздық мәндегі сөздер арқылы байланысқан кейбір антонимдер тікелей қарама-қарсылық мәнде жұмсалады.

Мысалы: Ауру да емес, сау да емес, Құрыды әл қуатым (Абай). – Онда қалжың емес, шынның өзі болғаны. Неткен бәле? – деп Абайдың кейпі бұзылды (М.Әуезов).

Антонимдік контекстер альтернативтік мәнде жұмсалып, талғаулықты немесе ыңғайлас жалғаулықтар арқылы байланысады. Мысалы: Маржаны еді көңілдің сүйеуі бір, Соңғы кезде өзгеріп о да құрғыр, жұрт өсегі бекер ме яки шын ба, Білуге де анығын болмай-ақ жүр. (Б.Майлин).

Сөз таптарынан болған антонимдер

Антонимдерге ең бай сөз табы- сын есімдер. Ал етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды-көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады. Мысалы: Ашу түбі- тұңғиық, батасың да кетесің, Ақыл түбі –желқайық, Мінесің де кетесің (мақал). Кең далалы, кең пейілді қазақпыз, Құл емеспіз еркін жанбыз, азатпыз (Қ.Аманжолов). Осы мысалдардағы антонимдер зат есімдердің түбір тұлғасында келіп белгілі бір мағыналық қарама-қарсылыққа негізделген: ашу-ақыл, құл-азат.

Зат есімдерге тән антонимдер түбір және туынды түрінде қолданылады. Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік те, жаман өткіздік те, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік (Абай).

Зат есімдерге байланысты туынды антонимдік көбінесе –лық, -лік,- дық, -дік, -тық, -тік, -ыс, -іс, -с,-ық, -ік, -к, -ыш, -іш, -ш сияқты жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы, Кеңшілікте жараспаған, Таршылықта бастырмайды маңайын. Сараң байдан сұрасаңыз ат майын, Бермес үшін айта берер жоқ жайын («Шешендік сөздер»). Өкініш өкпе қысты, Өртенді өзек, ызаға жан жәбірі шыдай алмай (З.Қалауова). Жүзі нұрланып, кеудесін қуаныш кернеп толықсыған Гүлжан қардай жауған сұрақтарға жауап беруден шаршамады (З.Шашкин).

Сын есімдерден болған антонимдер түбір және туынды күйінде де жасала береді. Мысалы: Жуан жіңішкергенше, жіңішке үзілер (мақал). Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік (Абай). Алтын артқан бір есек Соларменен келеді. Ол жай жүрсе, жұрт та жай, Ол желсе, жұрт та желеді. (Абай). Кім де болса, қатты келе жатыр. Байқаңдаршы кім болды екен? Не хабармен жүрген жан екен. (С.Мұқанов).

Осы мысалдардағы жуан-жіңішке; жақсы –жаман; жай-қатты антонимдер түбір сын есімдер, яғни олардың қолданыс аясы өте кең. Ал туынды сын есімдер көбінесе –лы, -лі, -ды,-ді, -ты, -ті жұрнақтары арқылы жағымды сыңарларын жасаса, енді бірде –сыз, -сіз жұрнақтары арқылы жағымсыз мағынада жұмсалынады. Мысалы, Ашулы адамның сөзі аз болса, ыза, қуаты артында болғаны (Абай). Ондайда адам сабырлы салқын келер, Айтқан сөзі салмақты алтын келер (А.Тоқмағамбетов). Жандыда балық үлкен, жансызда қамыс үлкен (мақал).

Сол сияқты сын есімнің –ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары арқылы туынды сын есімдер жасалады.

Мен білетін жолдардың ізі ішіне қарай батыңқы болушы еді, мынау жол үстіне қарай шығыңқы (С.Мұқанов).

Етістіктерден түбір және туынды түрінде антонимдер жасалады; Жиналған жұрт ішінде әрең сиған үйге ас та даярланған соң, іші ысып кетті де, жанып тұрған керасин шам сөніп қалды (С.Мұқанов). Оксана Артемьевна қастерлеп ілген жауынгер суреті тапжылмай сол орында әлі тұр (С.Омаров). Атамның характерін қорлама, бай, аш емен, болмасам да сендей малды (Абай).

Есімдіктер мен үстеуге қатысты антонимдер тілімізде көп кездесе бермейді. Есімдікке қатысты анау-мынау, әне-міне, осы-сол тәрізді сөздер ғана антонимдік жұп құрайды.

Антонимияға логикалы- танымдық ерекшелік тән. Логикалық қарама-қарсылық бір-біріне ешқандай байланысы жоқ ұғымдардың қарым-қатынастарын сипаттайды.

Бұл қатарға контрарлық және контрадикторлық қарама-қарсылық енеді, яғни ол қарама-қарсылық пен қарама-қайшылық негізінде жасалады.

Антонимияны білдіретін лексикалық бірлікке жалпы инварианттылық тән, яғни, антонимдердің мағыналарында бір-бірін жоққа шығаратын қасиеттің болуы тән.

Антонимия бірліктері жалпы семалар арқылы ортақтасады: жақсы –жаман-сапа (сема); ұзару-қысқару қашықтық (сема).

Сонымер қатар антонимдер өзіміздің төл сөздерімізге кірме сөздер арқылы да жасалады. Мысалы: бай (қаз) –кедей (араб); кірме сөздер арасында да антонимдік жұп құралады: пайда (араб)- зиян (парсы) т.б.

Тілімізде біршама сөздер жеке тұрғанда антонимдік жұп бола алмағанмен, белгілі бір контексте қарама-қарсы мағынада жұмсала алады. Оларды әдетте стильдік немесе контекстік антонимдер деп атаймыз.

Мысалы: Түйе ұрлаған да ұры, түйме ұрлаған да ұры (мақал). Осы мақалдағы түйе-түйме – контекстуалды антонимдер, яғни олар жеке тұрғанда антоним бола алмағанмен, мағына қарама-қарсылығы көбінесе контекске телулі болады.