Ііі блок Пунктуация

Тыныс белгілерін дұрыс қоя білу – сауаттылықты арттырады әрі синтаксисті жете меңгеруге көмектеседі. Қазақ тілі пунктуациясы – қазақ тыныс белгілері жөніндегі ережелердің жиынтығы. Ол – тыныс белгілерінің түрлерін және олардың әрқайсысының қызметін қарастырады.

Қазақ тілі пунктуациясы да орыс халқының пунктуациясы сияқты грамматикаға, мағынаға және интонацияға негізделеді, екінші сөзбен айтқанда, сөйлемнің грамматикалық құрылысына, мағынасына, интонациясына қарап қойылады. Сондықтан да С.Жиенбаев: «Тыныс белгілері – синтаксистік категория. Сөйлем мүшелерінің өзара байланысу қағидаларын білмей тұрып, ол байланысты тыныс белгісі арқылы белгілеуге де болады»,- деп (30,3) дұрыс айтады.

Тыныс белгісін қоюда басшылыққа алынатын принциптер:

1. Грамматикалық принцип. Грамматикалық принцип дегеніміз тыныс белгілерін грамматикалық ережелер негізінде қою.

2. Мағыналық принцип. Мағыналық принцип дегеніміз сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялар мен синтаксистік тұлғалардың мағынасына негіздей қою.

3. Интонациялық принцип. Интонациялық принцип дегеніміз сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялармен синтаксистік тұлғалардың сазына, нақышына келтіріп айтылуына және естілуіне қарай қою.

Қазақ тілінің пунктуациясы кенжелеп туып, кеш дамыды. Қазан революциясына дейін белгілі бір жүйеге келтірілген, көпшілікке танылған пунктуациялық заң-ережелер болған жоқ. Ол уақыт үшін пунктуациялық ережелердің болмауының өзі де табиғи нәрсе еді. Өйткені тыныс белгісі баспасөз үшін керек. Республикамызда баспасөздің дамуы, оның бүкіл халық игілігіне айналып, оқушылар санының артуы, жазу мәдениетінің, сауаттылықтың шешуші бір саласы болып табылатын пунктуация мәселесін ғылыми негізде қалыптастырып реттеу міндетін қойды. Тіліміздің пунктуациялық белгілерін қалыптастырып, олардың мағыналары мен функцияларын айқындауда орыс тілі графикасының табыстары басшылыққа алынды.

Ф.Мұсабекова да өз еңбегінде қазақ пунктуациясының қалыптасып, дамуы туралы айта келіп: «Қазақ тілі пунктуациясын қалыптастырып, бір ізге түсіру және оның ережелерін саралап, жақсарту мәселесінде мектеп оқушыларына арналып жазылған қазақ тілі грамматикаларының да маңызы зор болды»(48,16). Кезінде бұл мәселеге М.Балақаев, Ш.Сарыбаев, Х.Басымов, Ә.Хасенов, А.Нұғымановтар өз үлестерін қосты.

Тыныс белгілерінің түрлері мен қызметтері

Тіліміздегі тыныс белгілері сан жағынан онша көп болмағандарымен (он шақты ғана), мағыналары, қолданылатын орындары жағынан алуан түрлі болып келеді

1. Сөйлемнің соңында келетін тыныс белгілері

Біршама аяқталған ойды білдіретін жай немесе құрмалас сөйлемдерден кейін олардың мағыналарына, айтылу сазына қарай нүкте, сұрау, леп белгілерінің бірі қойылады. Сондықтан тыныс белгілерінің бұл үш түрі сөйлем соңында келетін белгілер деп аталады.

2.Сөйлем ішінде келетін тыныс белгілері

Сөйлем ішінде қолданылатын тыныс белгілерінің атқаратын негізгі қызметі - оқушыларға сөйлемнің құрамын, оның қандай бөлшектерден құралғандығын, ол бөлшектердің бір-бірімен мағыналық және синтаксистік қатынастарын байқату.Олар: үтір, нүктелі үтір, қос нүкте, көп нүкте, сызықша, тырнақша, жақша.

СООЖ тақырыптары:

1. Сөйлем соңында келетін белгілердің негізгі функциялары.

2. Оқшау сөз, оған қойылатын тыныс белгілері.

3. Бастауыш пен баяндауыш арасына қойылатын сызықша.

СӨЖ тақырыбы:

1. Қазақ пунктуациясының зерттелуі, қалыптасып, дамуы.

1-тапсырма. Көп компонентті құрмаластардың (көп құрамды салалас, көп бағыныңқы сабақтас, аралас сөйлем) түрлеріне қарай ажыратыңыздар:

Түркістанның президенті ондай рәсімді білмей ме, білсе де сараң ба, әйтеуір ырым жасамады /Ш.Мұрт./. Оның сүмбіледей сұп-сұр денесі жай теңселген шолақ көк толқындармен бірде тұтас көміліп, бірде тұтас көрініп, суға қара қоңыр сәуле түсіреді /І.Есенб./. Құшағында аппақ жас баласы бар, сол қолына жеңіл қара чемодан ұстаған, сұңғақ бойлы, талдырмаш денелі көркем жас әйел келіп тұр /”Қаз. әдеб.” газ./. Бірақ ілгері жүріп, Тобықтыға қарай басқан сайын, осы жетек жүзге тарта болды /М.Әуез./. Қыз-келіншектер ауылда қалып, Абай өз жолдастарымен он-он бес кісі боп бөлек аттанып, әрлі-берлі жүрген қалың топтан оқшауырақ шығысты /М.Әуезов/.

2-тапсырма. Берілген мысалдардан төл сөздерді бір бөлек, төлеу сөздерді бір бөлек ажыратып, көрсетіңіздер.

Қызылбалақ сорғалай жөнелгенде, Бекбол атын іркіп:”Қалай түсер екен, теуіп, қайта шығар маекен, жоқ, бір-ақ айқасар ма екен?”-деп тұр еді /М.Әуез./. “Енді не болса да болды “ деп, ақырын аяңдап отырып, қорым тастан асып түсті /М.Әуез./. Балтабек үйге кірген Асқарға жоғары шығуын өтінді де, Ботагөзге ағасының қолына су құюын ескертті /С.Мұқ./. Гүлнар Қалтайға оның жетіншіні қалай бітіргендігі жөнінде кенет сұрау берді /Н.Ғабд./. “Шуу, шуу”,-деп, қос торына қосарынан божылап, айдай жөнелді /Д.Әб./.

3-тапсырма. Берілген жаттығуды тиісті тыныс белгісін қойып, көшіріңіздер, тыныс белгісінің неліктен қойылғандығын түсіндіріңіздер:

-Әттеген-ай, көре алмай қалдым-ау /С.М./. Бір қарыздан құтылғанына “уһ” дегендей боп, Күңкені ертіп Байқошқарға қайтты /М.Ә./. Бір қора қойды жалғыз қойшы “айт” десе, жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып, “шөк” десең, аңырап барып қана, бұрылады /М.Ә./.

-Айт, айт, Шөжіке Уа, төресін өзің айт /М.Ә./.

ХІ МОДУЛЬ

Мәтiн синтаксисi

I блок

Қазiргi қазақ тiлiндегi күрделi синтаксистiк тұтастық

І БЛОК

Мәтін синтаксисі

Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық

Тіл білімінің кейінгі даму кезеңдерінің нәтижесінде мәтін синтаксисі өмірге келді. Көптеген күрделі жаңа мәселелер қолға алынды. Осы мәтін синтаксисіне қатысты маңызды мәселенің бірі - күрделі синтаксистік тұтастық.

Күрделі синтаксистік тұтастық мәселесін зерттеудің түп негізі орыс тіл білімінде. Орыс ғалымдары Ф.И.Буслаев, А.А.Потебнялар назар аударып, қарастырып өтсе, А.М.Пешковский күрделі синтаксистік тұтастықтың негізін салуға тырысты. Күрделі синтаксистік тұтастық категориясын “абзац” деп атап, негізгі белгілерін айқындап берді.

Аталған мәселеге аса маңыз беріп, жан-жақты зерттеу жүргізе бастау орыс тіл білімінде 40-50 жылдардан басталды. Алайда күні бүгінге дейін ғалымдар арасында пікір қайшылықтары өте көп.

В.В.Бабайцева “Күрделі синтаксистік тұтастық” деп атап, оған мынандай анықтама береді: “Это сочетание предложений объединенные семантическими и грамматическими отношениями, которые выражены лексическими, лексико-грамматическими и грамматическими средствами. Компонентами связного текста могут быть как простые, так и сложные предложения (15,242). Бұл атауға біршама ғалымдар да (Г.Я.Солганик, Н.С. Валгина) қосылады. Ал А.Г. Руднев “период” немесе “абзац” деп атайды ( 46 ,305-307).

Сондай-ақ қазақ тіл білімінде бұл мәселені қозғап, сөз етіп жүргендер - М.Серғалиев, Б.Шалабай, Б.Мүсірепова.

Сөйлем мен сөз тіркестері – синтаксистің ең негізгі бөлшектері. Сондықтан сөйлемдердің өзара мағыналық және құрылымдық жағынан тығыз байланысқан күрделі топтарын зерттеудің маңызы аса зор екендігін М.Серғалиев, Б.Мүсіреповалар өте орынды көрсетеді. Сонымен қатар ол жеке сөйлемдерге қарағанда ойдың дамуын неғұрлым толық бере алатын, мағыналық және синтаксистік жағынан өзара тығыз байланысты сөйлемдер тобы екендігін айтады (60,3). Авторлар өз еңбегінде күрделі синтаксистік тұтастықтың тізбекті және параллельді деп аталатын екі түрін береді. Тізбекті күрделі синтаксистік тұтастықты ғылыми стильге тән екендігін көрсетеді, ғылыми тексте ой бір-біріне қатаң тәртіппен сабақтаса байланысып отыратын себебін де көрсетеді.. Сондықтан ондағы әрбір сөйлем өзінің алдындағы сөйлемнің заңды жалғасы болып табылады”,- деп түсіндіреді (60,14). “Ал теңбе-тең байланысу түріне құрылған күрделі синтаксистік тұтастықтарда санамалылық, салыстыру, қарама-қарсы қою қарым-қатынастары орын алады.

Параллельді күрделі синтаксистік тұтастық пен тізбекті күрделі синтаксистік тұтастықтың айырмашылығы – олардың байланысу түрінде”,- дейді ( 60,25).

Б.Шалабай “Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық” атты мақаласында осы мәселені жан-жақты ашып беруге талпынады. “Күрделі синтаксистік тұтастық категориясын зерттеудің құндылығы сонда, бұл арқылы біздің синтаксистің көптеген мәселелеріне ең алғашқы көзқарасымыз өзгеріп, көптеген ұғым-түсініктеріміз кеңейіп, оларға жаңаша тұрғыдан қарайтын боламыз”,-дейді автор (64,110). Сөйтіп оның мағыналық және құрылымдық белгілерін нақты фактілермен дәйектеп, жан-жақты талдай отырып көрсетіп береді. Осы еңбегінде: “Күрделі синтаксистік тұтастық деп, бірнеше сөйлемдердің тізбегінен жасалып, мағыналық және құрылымдық жағынан тұйықталған, белгілі бір күрделі ойды білдіретін сөйлемнен ірі синтаксистік бірлікті айтамыз”,-деп анықтамасын береді.

Демек күрделі синтаксистік тұтастық мәселесі –қазақ тіл білімінде ден қоя зерттеуді керек ететін, өзекті тақырып. Оның құрылымындағы синтаксистік сөз тіркесі, сөйлем туралы ілімдеріне жаңа мән, жаңаша сипат берсе, екінші жағынан стилистика саласымен де тығыз байланысты. Бүгінгі күнде осы тақырып, осы мәселе жөнінде зерттеулер жүргізіліп, жұмыстар қорғалуда.

СООЖ

1. Күрделі синтаксистік тұтастық категориясындағы мағыналық бірлік.

2. Күрделі синтаксистік тұтастықты құраушы сөйлемдердің байланысу тәсілдері.

СӨЖ

1. Мәтін синтаксисінің қалыптасып, дамуы.

1-тапсырма. Күрделі синтаксистік тұтастықтардың тақырыбын анықтаңыздар:

Бақтығұл жылқыны иіріп келгенде, Қатшаның өліге дауыс айтқандай боп үн салып, қайнысы Тектіғұлға жаны ашып жылағанын естіген. Бақтығұл аттан түспестен, айналаны шарлап, шапқылап айқай салып, Тектіғұлды іздеген. Бірақ таң атқанша таппаған. Ауылда иіруде қалған жылқы дауылдан үркіп – ол босып, иен далаға шашырай жоғалған-ды. Бақтығұлдың малды тастап, інісін іздегенін; тағы Тектіғұлдың ұшып өлгелі жатқан жерінен тауып алып, артына мінгестіріп әкелгенін білген Сәлмен Бақтығұлды және де бабадан боқтап, қамшының астына алған. Бақтығұл Сәлменнен тілін тартпай, Тектіғұлды ақтап: “Жанымнан садаға кетсін сенің арамнан жиған малың! Құлағын ұрайын. Мен де айтамын соны”,-деген тілін тартпаған-ды /М.Әуезов/.

2-тапсырма. Күрделі синтаксистік тұтастықты құрап тұрған сөйлемдер бір-бірімен қандай тәсілдер арқылы байланысқан.

“Шекараға дейін енді небәрі қозы көш жер қалды,-деді ол қарсы алдында жатқан аласа адырларға көз жіберіп. –Көз барда мына Күйгентастан өтіп, сызықтың бойына жақындап алайын. Сонан соң құдай бұйыртса, бүгін сәрсенбінің сәтіне қараңғы түсе арғы бетке өте шығармын”.

Бұл ойды ол тақ бір көрші ауылға қыдырып бара жатқандай жеп-жеңіл ойлап өтті. Бәрі де заңды, осылай болуға тиісті тәрізді: қарт кесімі айнитын емес. Иә, шынында да, ойланып-толғанып жататын не бар? Бұл сапарға ол бақандай қырық жыл бойы дайындалмады ма? Мұның өзі дөңбекшіп өткен талай ұйқысыз түндердің, санамен сарғайып, сарқыла толғанған бүкіл өмірінің айнымас қорытындысы емес пе? Көп жыл бойы қозданып, іштей тұтанып келген өрттің алаулап жанған шағы, жанар таудың лау етіп бір атылғаны. Қарт сезімі бұрауы жеткен домбырадай тырсылдап, шертіп тұр. Қол тигізсең болды, үзіледі /Қ.Жұмад./.