Сабақтас құрмаластың түрлері

Сабақтас құрмалас сөйлемдегі басты мәселенің бірі - оның түрлерін саралау. Қазақ тіл білімінде сабақтас сөйлемдерді мағыналық қатынастарына қарай бөлу кезінде орыс тіл біліміндегі сияқты функционалды принцип бойынша жүзеге асырылды. Яғни бағыныңқының қызметін жай сөйлемнің тұрлаусыз мүшесінің қызметімен бірдей деп есептеді. Содан барып анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш бағыныңқы, пысықтауыш бағыныңқы сынды терминдер пайда болды /А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев., Н.Сауранбаев/ ( 14,303).

Ал С.Аманжолов өзінің еңбегінде сабақтас құрмалас сөйлемдерді 13 түрге бөлді (2, 202-208). Мұнда ғалым бағыныңқы компонент пен басыңқы компоненттің қарым-қатынасқа түсудегі екі арадағы мағыналық мазмұны негіз етіп алынатын мағыналық принципке сүйенді.

Қ.Есенов бағыныңқы сөйлемдерді жіктеуде мағыналық-тұлғалық принципті басшылыққа алды. Бұл жерде бағыныңқы мен басыңқы компонентті анықтауда олардың мағыналық мазмұны мен жасалу жолдары бірлікте алып қарастырылады. Ол жалпы сабақтастарды қатыстық бағыныңқы, адвербиалды бағыныңқы және ыңғайлас сабақтас сөйлемдер деп үш ірі топқа бөледі де, оларды ішінара саралайды (26,52). Қ.Есеновтың пікірі дұрыс нұсқа болып табылатындықтан, ғалымның сабақтас жайлы тұжырымдарына толық қосыламыз. Енді түрлеріне тоқталайық.

Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас. Сабақтастың бұл түрінде бірінде айтылған немесе баяндалған ойдың, жай-күйдің, я болмаса қимыл-әрекеттің келесі сөйлемде қалай жүзеге асуының шарты көрініс табады.

Бір елді бір ел жақсы білсе, жақсы өнегесін алар еді /М.Әуезов/.

Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас. Алғашқы компонентінде баяндалған іс-қимылдың, жай-күйдің себебін басыңқы компонент айқындап тұрса, немесе керісінше, басыңқы компонент істің салдарын көрсетіп, бағыныңқы компонент жай-күйдің себебін білдіретін болса, ондай сөйлемдерді себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем дейді.

Киетін жылы киімдері болмаған соң, Әлипа көшеге шыққан жоқ /А.Маманов/. Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас. Бағыныңқы және басыңқы сөйлемдерде айтылатын ой, баяндалатын іс-әрекет бір-біріне қарама-қайшы келетін сөйлемді қарсылықты бағыныңқылы сабақтас деп атайды.

Әкесінің рұқсаты бола тұра, Гүлнар Байжанды осы Марфуғаның сөзіне қарап түсірмеді /С.Мұқанов/.

Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас. Құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысында көрсетілген іс-әрекеттің, қимыл, оқиғаның мегілін, қай уақытта орындалатынын білдірсе, ондай сөйлемдер мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем деп танылады.

Абай Семейге кеше келгенде, Михаилов оған орыс классиктерінің еңбектерін көрсетті /М.Әуезов/.

Амал (қимыл-сын) бағыныңқы сабақтас құрмалас. Баяндалған жай-күйдің, іс-әрекеттің сабақтас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің бірінде амалын, сапасын, сынын білдіріп тұрса, онда ол амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп аталады.

Ар-ұят, намыс, кек – бәрі ортақ болған соң, әскер достығы терең бір мағына табады /Ғ.Мүсірепов/.

Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас. Басыңқыда баяндалған іс-әрекеттің бағыныңқы сөйлемі мақсатын білдіретін сөйлемді мақсат бағыныңқылы сөйлем дейді.

Үйлерді күртіктер баспау үшін, қыстың басында ауылды және үйлерді жағалай қамыстан қалқан ұсталады /С.Мұқанов/.

Салыстырмалы бағыныңқы сабақтас құрмалас. Бұл сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің баяндайтын іс-әрекет, оқиғалары салыстырыла көрсетіледі.

Ой басқан Шығанақты Мұхит сергітсе, елеске ерген Олжабекті жақсы жора сергітті /Ғ.Мұстафин/.

Мезгілдес бағыныңқы сабақтас құрмалас. Мезгілдес сөйлем компоненттерінде бір мезгілде я болмаса біріне-бірі жалғаса, іле-шала, сондай-ақ сәл уақыт салып болған қимылды, көріністі баяндайды.

Үй тігіліп жатса, тжүк жиналып жатыр /Ғ.Мүсірепов/

.