Есімше оралымды сөйлемдер

Күрделенген сөйлемдердің қазақ тілінде ең жиі кездесетін түрі есімше оралымдармен күрделенген сөйлемдер.

Сөйлемдегі негізгі ой бір бас мүшенің (бастауыштың) төңірегіне жинақталса, есімше сөздері оралымды құрылымдарды ұйымдастыруда орталық байланыстырушы дәнекер болады. Есімшелі оралым негізгі сөйлемнің мазмұнын толықтыра отырып, күрделенген сөйлемдерді жасауға қатысады. Мысалы, ауылға тақай бергенде, алдынан Рай шықты. (Ә.Н.)

Есімше оралым негізгі сөйлеммен байланысу тәсіліне қарай екі түрлі амалмен жасалады: 1) септік жалғаулы есімше оралымдар. Мысалы, Ауру баланы көргенде, Ақбала есіне түсті. (Ә.Н.)

Қозыны қолына ала бергенде, Айгүл аз ғана әлсіреу де сезініп еді. (Ғ.М.)

2) Көмекші сөзді есімше оралымдар: -ған соң түрінде келген есімшелі оралым сөйлем ішінде қолданылу ыңғайына қарай әр түрлі мағыналық қатынастарда жұмсалып отырады. Солардың ішінен ең көп кездесетіні – себептік мәніндегілер. Мысалы, Шұжықтан көбірек жеген соң, Байсейіт азырақ көңілденіп алды. (С.Сейфуллин).

-ғаннан кейін. Есімге оралымның осы түрі мезгілдік мәнде жұмсалып негізгі сөйлемдей оқиға, әрекеттің орындалуына мүмкіндікер туғызады: Жылқыдан босанып келгеннен кейін, мен тағы да белгілі Жаманшұбарда жүре бастадым. (С.Мұқанов)

-ғаннан бері. Бұлар да есімше оралымды жасауға қатынасып, мезгілдік мәнде жұмсалады: Әйгерім, Мақұлбайдың өлгенін естігеннен бері, үнсіз жылауда еді. (М.Әуезов)

СООЖ

1. Есімше оралымды күрделенген сөйлемдердің жасалу жолдары.

2. Көсемше оралымды күрделенген сөйлемдердің жасалу жолдары

СӨЖ

1. Жай сөйлемнің бірыңғай мүшелер арқылы күрделенуі.

2. Үйірлі мүшенің өзіндік белгілері. Оның жай сөйлем мен күрделі мүшеге ұқсастық жақтары мен олардан айырмашылығы. Үйірлі сөйлем мүшелері.

3. Айқындауыш. Айқындауыш мүшенің атқаратын қызметі, тұлғалық белгісі, сөйлемдегі орны, интонациясы.

1-тапсырма. Жай сөйлемді күрделендіретін синтаксистік құрылымдарды табыңыз:

Аттылы кісілер оқшаулау тұрған жалғыз үй – Кәленнің үйіне туралап келеді. (Ә.Н.) Түн қойнына, қарлы боранның құшағына сүңгіген үшеу алыстай берді. (С.С.) Күні бойы от жанбаған үй ызғып тұр екен. (Ә.Н.) Ертемен Жомарт батыр Қарабайды шақыртты. (С.С.) Біржан енді ғана есін жиып, ананы-мынаны барлай бастады. (Ә.Н.) Осы кеште Тәкежан ауылының шеткі лашығы – Иіс кемпірдің үйінде де сары уайым еді. (М.Ә.) Қазыбек би қалың ойға шомып кетті. (С.С.) Абайдың қасына келгенде, Ербол жаңағы көргенін жасырған жоқ. (М.Ә.)

Қаратпалы сөйлемдер

Қаратпа сөз дегеніміз – тыңдаушының назарын аудару мақсатымен соған қаратыла айтылған сөз немесе сөз тіркесі. Қаартпа сөз сөйлемнің басқа мүшелерімен белгілі синтаксистік тәсілдер арқылы байланыспайды, бірақ сөйлем құрауға қатысып, өзіне тән мағыналық қызмет атқарады.

Қаратпа сөз сөйлем мүшесі болмайды, ол сөйлемнен тыс тұруы да мүмкін, сөйлем ішінде келуі де мүмкін. Қаратпа сөздің сөйлем ішіндегі орны әр түрлі болып келеді. Қаратпа бір сөз болып та, бірнеше сөз болып та келеді.

Қаратпа сөз болатындар:

1) Жалқы есімдер, көбінесе, туыстығына, жасына, жынысына байланысты айтылатын сөздер мен сөз тіркестері:

– Жеңеше, сабыр етіңіз, Әбіштей баласы бар шеше де жылай ма екен? О неғылғаныңыз! – деді. (М.Ә.) Оны байқап қойған Айғанша:

– Жиен-ау, көзің талды ғой… Тым болмаса кірпігіңді бір қақсаңшы, - деді Назыкеш қолынан тартып, қасына отырғыза беріп. (Ғ.Мүсірепов).

Жалқы есімдердегі әр түрлі реңкті білдіру олардың одағаймен, эмоционалды сөздермен тіркесіп, қолданылуынан, сол сияқты түрлі демеуліктерді үстеуінен көрінеді. Келісімен Әбішпен жақсы амандасып:

– Қалқам, Әбіш-ау, қара жерге отырып қапсыңдар ғой! Тұрыңдаршы, орын жайлап берейін! – деп шапшаң қозғалып, үйден таза сырмағын әкеп жайды. (М.Ә.)

2) Басқа да тірі жан-жануарлардың аттары да қаратпа ретінде қолданылады:

– Шыдай тұрыңдар, қошақандарым. Ертең кешке дейін шыдаңдар. Әйтпесе Жәкеннің пышағы қайраулы көрінеді. Шыдаңдар, - деп Айгүл әр қозының басын бір сипады. (Ғ.М.)

3) Жансыз, дерексіз заттардың атауы да қаратпа бола алады: – Ой, дүние-ай, соның бәрі, енді мінекей көрген түстей. (Ә.Н.)

Қаратпа сөздер құрылымы жағынан жалаң және жайылма болып келеді.

1. Атау тұлғадағы жекеше, көпше түрдегі тәуелдік жалғаулы және тәуелдік жалғаусыз зат есімдер немесе зат есім орнына қолданылған есімше, сын есім.

– Жігіттер, осы біз тым қызып кеткен жоқпыз ба? – деді ол отырғандарға жағалай көз салып. (Қ.Ж.)

– Балам дүниеге қызығып қайтесің. (Қ.Ж.)

– Уа, лебізің, періштенің құлағына шалынсын, өркенім, жалғасым!

2. Жасы кіші адамға, балаға, жақсы көрген адамға айтылатын қарағым, жаным, шырағым т.б. сөздер І жақ жекеше тәуелдік жалғауда тұрып, қаратпа сөз ретінде жұмсалады:

– Жаным, есен жеттің бе?

– Сәулем, ұзағынан сүйсіндірсін!?

– Көп сағындырдың ғой, қуатым!

– Айналайын, күнім!..

– Сапарың құтты болсын, қарағым!

– Қош келіпсің, Әбішжан! – деген сан тілеулес жүректерден шыққан ыстық сөздер. Әбіш үйге кіргенше барлық жиын атаулының тұла бойын шымырлатқандай. (М.Ә.)

3. Әй, ау, ей, ой, уа тәрізді одағайлар да қаратпа сөз ретінде жұмсалуы мүмкін:

Сонда үйде отырған желөкпелеу жігіт, анау кіргенде:

– Әй, сен менің үстіме негі кіресің? – дейді. (М.Ә.)

– Уа, үйде кім бар? (М.Әуезов).

Жайылма қаратпалар құрамы жағынан әр түрлі болып келеді.

1.Жалқы есім мен туыстық қатынасқа, адамның жасына, кәсібіне, әскери шеніне, қызмет дәрежесіне т.б. байланысты сөздердің тіркесі:

– Жоқ Игілік мырза, сіз уақытты бағаламайды деп ешкім айта алмас!.. (Ғ.М.)

Сейіт күндегі әдетінше есікті еркін ашып кіріп:

– Айғанша апа, пана бола көріңіз… Бұл Назыкеш екеуіміз ғой, - деді шошып оянған Айғаншаға. (Ғ.М.)

2. Бір немесе бірнеше сөзден жасалған анықтауышы бар қаратпалар. Ол анықтауыштар сын есім, есімшеден жасалуы да, ілік септікті сөз болуы да мүмкін:

– Осы бір көмірі құрғырымен-ақ басымызға секіріп болды-ау, жынды ит! – деп оған да бір кейіп қалды. (Ғ.М.)

3. Есім мен етістіктің тіркесімен жасалған қаратпалар тілек, қарғыс, ұрсу т.б. сәттерде айтылады:

– Құдай атқыр-ау, ендеше, мына ашығып келе жатқан жұртқа сойсаңшы бір атыңды, - деді Мыңбай «Құдай атқыр-ау» деп сөйлейтін әдетімен. (М.Ә.)

СООЖ

1. Жай сөйлемнің оқшау сөздер арқылы күрделенуі,

2. Қаратпа сөздер, жасалуы, құрамы, тыныс белгісі.

3. Қыстырма сөздер, жасалуы, құрамы, мағыналық түрлері, орын

тәртібі. Тыныс белгілері.

4. Одағай, құрамы, мағыналық түрлері, орын тәртібі, тыныс белгісі.

СӨЖ

1. Оқшау сөздердің тілдік табиғаты.

2. Қаратпа сөз. Мағыналық түрлеріне шолу жасау.

3. Қыстырма сөздер мен сөйлемдер қызметі. Олардың жасалуы мен

мағыналық түрлеріне шолу жасау.

4. Одағайлы оқшаудың өзіндік ерекшелігі мен атқаратын қызметін

сипатта.

1-тапсырма. Қыстырма сөздер мен қыстырма сөйлемдердің астын сызып, олардың сөйлемде айтылған ойға қандай мағыналық қарым-қатынаста тұрғанын көрсетіңіз.

Сенен несін жасырайын, шырағым, мен он жасымнан бастап жалшылықта тұрған адаммын. (С.М.) Шынын айту керек, өте оңай жеңдіңіз. (Ғ.М.) Оның бұл жорамалы, шынында да, дұрыс болып шықты. (М.И.) Олардың айтуынша, Молдағазы аршын бойлы, өзі сұлу, ақылды, салмақты жігіт боп өскен. (С.М.) Сол айтқандай, Оразбай Жігітекті алдадым деп жүр ғой. (М.Ә.) Абырой бергенде, оқиға мен ойлағандай болмады. (М.И.) Рас, ауыл үйдің малына тиген жоқ. (Ә.Н.) Өзі-өз болып ат жалын тартып мінгелі бұның, сірә, ел билеу, қол басқару үш ұйықтаса түсіне кіріп пе еді? (Ә.Н.)

2-тапсырма. Берілген жай сөйлемдерді күрделенген жай сөйлемге айналдырып тұрған оқшау сөздерді (қыстырма, қаратпа, одағай) тауып, тыныс белгілерін қойыңыздар.

1. Шамасы сірә бұл ат та Қален қолынан шыққан болар деп ойлады. (Ә.Н.) Оның ішінде әсіресе пейілі түскен кісіге ағыл-тегіл (Ә.Н.). Әрине оған теңіз жағасының сүреңсіз, жүдеу тірлігі ұнамасы анық. (Ә.Н.)

Айғанша жеңгесінің мойнынан құшағын жазып алды:

– Жеңеше сен кете бер. Мен …мына ауылға соғам.

– Қарағым-ау бұның қалай болды? Ағаң білсе..

– Мейлі білсе біле берсін, - деді де, Айғанша жүріп кетті. (Ә.Н.) Бақсақ жұқпалы дерт Оралдан ере келген екен (Ғ.М.). Мен әрине ол арадан кетіп қалам. Себебі біріншіден Мұстафаның өлі ағасына бауырмалдық сөздер айтып зарлау тұлабойымды түршіктіреді екіншіден қаптаулы және жабылуы көбейе түскен масалар бір орында тұруға шыдатпайды. (С.М.)

2. Үлкен кісі жүзден жиырмасы кем аулының адамдары қайда жатады екен? (Ғ.М.) Білсем жар деп кісі үй жолдасын айтат та! (М.Ә.) Осымен қатар Әбіштің байқауынша кейде Абайды бір мазасыз ойлар алаң етіп толқытқандай болады. (М.Ә.)

Дәулен манадан бір орында шөгіп қалған әкесінің қасына тағы шауып келді.

– Ойбай-ау, көке, неғып отырсыз? Жүрмейсіз бе?

– Дәулен, кел. Отыршы қасыма. (С.С.)

3. Бұл сөздерді Кәкітай сүйсіне тыңдады.

– Ақыл аға! Осы айтқаныңыз мен білсем талай хакім ойшылдардың да сан кітаптарында осылайша қойған сауалы сияқты. Олай болса әділет те зұлмат дегеніміз де әр заманда әртүрлі өзгерсе керек еді. Осының бәрі рас болса онда кім біледі Кеңірбай заманында Кебектердің өлтіру тіпті зұлымдық емес те шығар. Бәлки сол заманның өз хақиқаты өзінше ғаділетті сол жазғанның өзін шафқатым деп білген шығар. Бұған не айтар едіңіздер?! – деп, Мағашқа қарады. (М.Ә.)

2-тапсырма. Төмендегі сөйлем сөйлемнің қай түріне жатады?

1. Енді, Шоқанды оқуға әкеле жатқан мына сапарында, кекірейген басын амалсыз имек.

а) оңашаланған айқындауышты сөйлем;

в) қыстырма сөйлемді күрделенген сөйлем;

с) сабақтас құрмалас сөйлем;

д) бірыңғай мүшелі сөйлем;

е) қаратпа сөз.

3-тапсырма. Сөйлемнен үйірлі мүшені табыңыз:

Оқудан арқасы бос жүрген Әлібек пен Әділбек түбекті мейлінше аралаған болатын. (Х.Е.)

а) Әлібек пен Әділбек;

в) арқасы бос жүрген;

с) түбекті аралаған болатын;

д) аралаған болатын;

е) бос жүрген.

4-тапсырма . .Төмендегі сөйлем қандай сөйлем?

Жолында Мәмет атаған Ахмет ұстаның үйі бар. (Ғ.М.)

а) оңашаланған айқындауышты, үйірлі мүшелі;

в) қосарлы айқындауышты, бірыңғай мүшелі;

с) қосалқы айқындауышты, үйірлі мүшелі;

д) бірыңғай айқындауышты, қыстырма сөзді;

е) оңашаланған айқындауыты.

5-тапсырма. Берілген жай сөйлемдердің неліктен күрделенген жай сөйлемге жататындығын ауызша дәлелдеңдер.

І. Мөңкенің аласа тар үйіне кісі-қара толып кетіпті. (Ә.Н.) Осы өткен қыста, тағы бір келген сапарында Мәкішпен ұзақ сырласқан-ды. (М.Ә.) Келелі шаруа, күнделік қам, ас, дүние, мал-мүлік дегеннің бәрі ескерусіз, елеусіз қалды. (М.Ә.) Жауынбай ауылының дәл ортасындағы үлкен ақ ордаға – әке үйіне кеп ат басын тіреді. (С.С.) Тоғжан да білезік толы аппақ, жұмыр білегін табаққа қарай сирек созады. (М.Ә.) Әрине, оған теңіз жағасының сүреңсіз, жүдеу тірлігі ұнамасы анық. (Ә.Н.) Жаниша самаурын, дастарқанын жинап әкете бастады. (Ғ.М.) Күні бойы мұз ойған жігіттің кешке қарай екі алақаны дуылдап жанып кетті. (Ә.Н.) Қазыбек бидің аулынан шыққан күні Қуаттар онша ұзамай, қозыкөш жерде ат басын суытты. (С.С.)

ІІ. Әппақ қар үстінде қызыл түлкі, қара бүркіт, құйқылжыған алыс қимылдармен Абай көзіне ерекше бір, ойда жоқ, оқшау суретті елестетті. (М.Ә.) Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ. (Абай) Өзіне салса, жаңағы көңілді үйге, шешесінің қасына, қазір кетер еді. (М.Ә.) Араларында бұрыннан кикілжіңі бар екі ауыл бұл жолы Ақмарқаға қатар қонды. Малы, жаны көп ауыл салған жерден суға ала көздік жасады. (Ә.Н.) Жаңа жерге қонғанда жас төл-қозы, лақ қандай рахаттанады. Киіз үйдің іргесінде, көген басында күйіс қайырып жатқан түйелер ауық-ауық пысқырып қояды. (Ә.Н.) Басынан базары өткен кісінің ендігі қалған тірліктен ешқандай қызық күтпейтін үмітсіз халін танығандай болатын. (Ә.Н.) Теңіз үстінде ол күннің ауа райы, жел-құз жайын ойлады. (Ә.Н.)

Қасына Есбол қария кеп отырды. Бір екі – рет тіл қатқысы кеп оқталып еді. Тамағына жас тіреліп тоқтап қалды.

Бірақ отырып бойын жиып алғаннан кейін ғана:

– Уәй, Мөңке, - деп өктем тіл қатты. Жұрт тына қап, тегіс қарияның аузына қарады.

– Уа, жарқыным, басыңды көтер. Құдай өзінің бергенін өзі алады. Алданың әміріне қай пенденің араша болғанын көріп едің. Неге айналаңа көз салып тәубаға келмейсің! Уа, мен сенен кем бе едім? Сен өлген балаңа жылап жатырсың. Менің, тым құрыса, молада да тілекшім жоқ екенін неге ойламайсың, - деп жасы үлкендігін арқаланып, зілдене сөйледі. (Ә.Н.)