Жанаспалы оралымдар

Шарты рай тұлғалы оралым

Қимыл есімді оралым

2-блок

Үіі модуль Күрделенген жай сөйлемдер

Қазіргі әдеби тіліміздегі сөйлемдер жасалу құрылысы жағынан үлкен үш салаға жіктеледі: 1) Жай сөйлем 2) Күрделенген жай сөйлем 3) Құрмалас сөйлем. Бұлардың әрқайсысы өзара іштей жекелеген құрамдарға ажыратылады.

Жай сөйлемдердің бір предикаттық қатынастың төңірегінде ұйымдасып, сонымен қатар бұлардың құрамында түрліше айқындауыштық конструкциялар, оралымдар (обороты) орын алатын түрін жай сөйлемнің күрделенген жай сөйлем ретінде қарастырамыз.

Күрделенген жай сөйлемдерді ұсынушы ғалымдардың айтуынша, олардың жай сөйлемдерден айырмасы екі предикаттық единицадан тұратындығында, ал құрмаластан айырмасы сол екі предикативтілік қатынастың да бір бастауышқа телінуінде. Профессор Қ.Есенов қазақ тілінде бір бастауышқа телінген сөйлемдерді жай сөйлемнің күрделенген түрі деп таниды және осындағы баяндауыштарды пысықтауыш деңгейімен бірдей қарайды. Профессор Т.Қордабаев ондай құрылымдарды сабақтас деп танып, олардағы тиянақсыз формаларды баяндауыш деп таниды.

Бір суъектіге телінген, бірін-бірі толықтыратын немесе бір әрекетті бірігіп атайтын баяндауыштарды бірыңғай баяндауыштар деп есептеп, ондай құрылымдағы сөйлемдерді жай сөйлем деп таныған дұрыс. Бірақ ортақ бастауышқа телініп, баяндауыштары әр шақта келетін және әр сөз табынан жасалатын сөйлемдерді сабақтас бағыныңқылы сөйлемдер деп таныған дұрыс. Өйткені олардың сыңарларының арасы әр түрлі мағыналық қатынаста келеді. Мысалы: Қарағанды көмірін тапқалы, жүзге жуық жылдар өтті. (Ғ.М.) Бүгін бірер кітабын алып шықпақ болып, өзі жалғыз кіріп еді. (М.Ә.)

Ортақ бастауышты сөйлемдерді тек бастауыштың соңына қарай бөлу жеткіліксіз. Алдымен, бағыныңқы-басыңқы сөйлемдер арасындағы мағыналық қатынастарға қарау керек. Және құрмалас жасаушы бөліктер пысықтауыш дәрежесінде ме, әлде баяндауыш дәрежесінде ме – соны өлшеуіш етіп алған дұрыс. Егер көсемше, есімше тұлғалары арқылы жасалған баяндауыштарды қалыпты пысықтауыштар емес, баяндауыш деп танитын болсақ, онда есімше, көсемше тұлғалы бағыныңқылы баяндауыштары бар ортақ бастауышты сөйлемдерді сөз жоқ құрмаластар қатарына жатқызамыз [36;704].

Кез келген сөйлемнің белгілі бір құрылымы болады.

Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер екі үлкен топқа бөлінеді:

І. Айқындауыштық қосалқы сөйлемдер.

Іі. Синтаксистік оралымды сөйлемдер [23,170].

Айқындауыштық қосалқы оралымдарға оңашаланған айқындауышты, қыстырма, қыстырынды және бірыңғай мүшелі сөйлемдер жатады. Бұлардың қайсысы болса да сөйлем аумағын кеңейтіп, мазмұнын толықтырып, қосалқы бөлшек қызметін атқарады. Қосалқы бөлшек сөйлемге жай ғана қосақтала айтылмай, оның мазмұнын айқындай түсу мақсатында арнайы қолданылады.

Күрделенген сөйлемнің екінші тармағы – синаксистік оралымдар. Мұның өзі қабыспалы оралым және жанаспалы оралымдар болып екі салаға бөлінеді. Қабыспалы оралым негізгі сөйлемнен қабыса, жымдаса айтылады. Сондықтан да қабыспалы оралымдар негізгі сөйлеммен үтір арқылы ажыратылмай, тұтасқан түнде оған кіріге жұмсалады.

Қабыспалы оралымдар өз ішінде есім және есімше сөздерінің қатынасуы арқылы жасалады. Осыған орай есім қабыспалы оралым және есімше қабыспалы оралым деп екі түрге бөлінеді. Әдеби тілімізде есімше қабыспалы түрі жиі кездеседі.

Жанаспалы оралымдар негізгі сөйлеммен алшақ, жанамалай түрде келеді. Олар (жанаспалы оралымдар) керісінше өз алдына бөлектеніп, үтірмен қайырылып тұрады. Жанаспалы оралымдар есімше, көсемше, шартты рай және қимыл есім сөздерінің қатынасуларымен құралады. Осындай жасалу жолдарына қарай жанаспалы оралымдар көсемшелі оралым, есімшелі оралым, шартты рай тұлғалы оралым және қимыл есімді оралым болып төрт топқа ажыратылады.